Στην σύγχρονη Ελλάδα, όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη, σήμερα βρίσκουμε ίχνη των εθίμων, που συνδέονται με τις τελετές της αρχαιότητας, μόνο σε κάποιες πολύ απομονωμένες περιοχές. Παλαιότερα όμως αυτά τα λιγοστά έθιμα είχαν το χαρακτήρα μεγάλων γιορτών σε ολόκληρη την Ελλάδα. Πολλές φορές τα έθιμα αυτά είναι ανακατεμένα με πλήθος προλήψεων και δεισιδαιμονιών, αφού έχει χαθεί η γνώση των αιτιών πολλών εθιμικών πράξεων.
ΑΝΟΙΞΗ
Α. ΤΑ ΠΡΟΠΥΛΑΙΑ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ: H ΑΠΟΚΡΙΑ
Η Αποκριά γιορτάζεται μεταξύ της Πρωτοχρονιάς του Ιανουαρίου και της παλιότερης του Μαρτίου. Σκοπός της είναι η μαγική υποβοήθηση του ξυπνήματος της φύσης και τα κύρια στοιχεία της είναι:
- Μεταμφιέσεις και παραστάσεις διονυσιακού χαρακτήρα, με σκοπό την βλάστηση και την καρποφορία.
- Χορός: τα χτυπήματα της γης με τα πόδια ξυπνούν την καρποφορία. Πολλές κινήσεις των χορών ασκούν μια ομοιοπαθητική μαγεία.
- Φαγοπότια, που προκαλούν την εφορία.
- Μνήμη των νεκρών, που τιμούνται και εξευμενίζονται για να δώσουν καρπό στη γη.
- Φωτιές που ανάβουν στα τρίσταρτα (Ήπειρος, Μακεδονία) κι έχουν καθαρτήριο και μεταβατικό χαρακτήρα από τον χειμώνα στην άνοιξη.
Άλλοτε η αρχή του Τριωδίου, που διαρκεί τρείς βδομάδες, αναγγελλόταν με πυροβολισμούς είτε με τον δημόσιο τελάλη είτε με τύμπανα.
Η πρώτη βδομάδα ονομάζεται "αμολυτή"’ ή "απολυτή", γιατί "τότε απολύονται οι ψυχές των αποθαμένων και βγαίνουν στον Απάνω κόσμο".
Κάθε σπίτι έπρεπε να "ματώσει", δηλαδή να σφάξει κάτι, συνήθως χοίρο.
"Με το πρώτο μεζέ που θα φάγουν και το πρώτο κρασί που θα πιούν λέγουν: Θεός σχωρήσει τις ψυχές."
Σε κάποιες περιοχές, όπως στις Κυδωνίες της Μικράς Ασίας την Τσικνοπέμπτη έβραζαν πιλάφι με κρέας και το μοίραζαν στους φτωχούς για τους πεθαμένους.
Στην αρχαία Αθήνα, την περίοδο που σήμερα γιορτάζεται η Αποκριά με το Ψυχοσάββατα, γιορτάζονταν τα Ανθεστήρια, που ήταν αφιερωμένα στην ανθοφορία της φύσης και συγχρόνως στους νεκρούς. Παρόμοιες γιορτές (Parentalia, Lemuria) συναντάμε στην αρχαία Ρώμη, στους Πέρσες, στους Ινδογερμανούς. Η ημέρα των Ψυχών, συνδεδεμένη με την άνοιξη και την γιορτή των λουλουδιών είναι πολύ παλιά και αργότερα ο Διόνυσος, ως θεός της άνοιξης συνδέεται κι αυτός με τη γιορτή των νεκρών. Τότε που η Φύση ξυπνά, ανεβαίνουν και οι ψυχές στον επάνω κόσμο και δέχονται τις προσφορές και τις τιμές των ζωντανών.
Στην σύγχρονη Ελλάδα οι κατεξοχήν αφιερωμένες στους νεκρούς ημέρες της Αποκριάς είναι τα Σάββατα της Κρεατινής και της Τυρινής, όπως και της πρώτης εβδομάδας της Σαρακοστής, δηλαδή τα τρία Ψυχοσάββατα. Τότε φτιάχνουν κόλλυβα, χυλό, χαλβά και φαγητά και τα μοιράζουν "για να σχωρεθούν τα πεθαμένα". Επισκέπτονται τους τάφους και πομπές από μαυροφορεμένα κορίτσια και γυναίκες αποθέτουν εκεί κόλλυβα και προσφορές στους νεκρούς. Οι γυναίκες απέχουν από εργασίες και δεν λούζονται τα Ψυχοσάββατα.
Αυτές τις ημέρες γίνονται παιχνίδια και αγώνες προς τιμή των νεκρών, που προέρχονται από παιχνίδια της αρχαιότητας.
Λόγω της ιερότητας και της δύναμης των νεκρικών προσφορών, που επιτρέπουν στα πνεύματα να πλησιάσουν τους ανθρώπους, αυτές οι ημέρες είναι επίσης κατάλληλες για "μαντέματα". Μερικές μαντευτικές συνήθειες είναι: οιωνοί από το τραπέζι της τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς, ονειρομαντεία με μακαρόνι ή αρμυροκούλουρα, πυρομαντεία με αυγά.
Κύριο γνώρισμα της Αποκριάς είναι οι μεταμφιέσεις. Η ονομασία των μεταμφιεσμένων διαφέρει από τόπο σε τόπο: μασκαράδες, καρνάβαλοι, κουδουνάτοι, γιανίτσαροι, κουκούγεροι, προσώπεια…
Συνήθως ο όμιλος έχει μορφή γαμήλιας πομπής και παρωδίας γάμου. Υπάρχουν και άλλοι τύποι: γιατρός και γιάτρισσα, γέρος και γριά, ατσίγγανος, Εβραίος, Αράπης Αρβανίτης, διάβολος.
Γίνονται παραστάσεις όπως το δικαστήριο, η κηδεία, το εργοστάσιο (όπου μπαίνουν γέροι και βγαίνουν νέοι) κλπ.
Ο Γ. Βιζυηνός, στην Θρακική Επετηρίδα του 1897, περιγράφει ένα έθιμο που υπήρχε στη Βιζύη της Θράκης, σε μορφή δράματος: το έθιμο των Καλογέρων. Ο R.M Dawkins στο έργο του "The modern Carnival and the Cult of Dionysos" λέει ότι η τελετή των Καλογέρων θυμίζει έντονα την Διονυσιακή λατρεία, ίσως μάλιστα η καταγωγή της να είναι και αρχαιότερη.
Έθιμα παρόμοια με αυτό των "Καλογέρων" συναντάμε σε πολλά χωριά της Θράκης και στην Σκύρο, τη Λήμνο, την Χίο. Σ’ αυτές τις παραλλαγές του αρχαίου Διονυσιακού δράματος κυριαρχούν κοινά στοιχεία: το βρέφος μέσα στο λίκνο ("λίκνι") η ορμή για γάμο, ο θάνατος και η ανάσταση του ήρωα, το ιερό όργωμα της γης, το κάνιστρο με τους καρπούς και το φαλλό, οι αστεϊσμοί πάνω από το κάρο (τα εξ αμάξης).
Παρόμοια έθιμα που επικρατούν και στην υπόλοιπη Ευρώπη υποδηλώνουν την ανάγκη που υπάρχει να φονευθεί ο Θεός της βλάστησης, για να μπορέσει να αναστηθεί και πάλι νέος.
Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς εντείνονται στο έπακρο η ευθυμία, η αθυροστομία, οι άσεμνες εμφανίσεις των μεταμφιεσμένων, οι χοροί, τα τραγούδια και τα φαγοπότια.
Μετά τον εσπερινό ανάβουν στις πλατείες και στους δρόμους φωτιές, που γύρω τους συγκεντρώνονται οι άνθρωποι και χορεύουν και τραγουδούν. Όταν οι φλόγες χαμηλώσουν, πηδούν πάνω από τη φωτιά με λόγια που έχουν αποτρεπτικό χαρακτήρα, ζητώντας να εξολοθρευτούν οι ψύλλοι κι οι κοριοί, σύμβολα των δαιμόνων των επιδημιών και της επιζωοτοκίας.
Αλλού επιδιώκεται οι φωτιές ν’ ανάβουν σε υψώματα, για να επενεργήσει η δράση της φωτιάς σε μεγαλύτερη ακτίνα.
Οι γιορτές κλείνουν με "συγγενικά" τραπέζια, που στρώνονται για το δείπνο, κατά τη διάρκεια του οποίου τελούνται κάποια έθιμα που αποσκοπούν στη γονιμότητα των αγρών και των ζώων.
Την Καθαρή Δευτέρα κυριαρχεί η έξοδος στην εξοχή, το πέταγμα του χαρταετού, η χαρά, οι αστεϊσμοί και συνεχίζονται οι μεταμφιέσεις.
Το σημαντικότερο έθιμο της Καθαρής Δευτέρας είναι η "Ταφή της Αποκριάς" ή του "Καρνάβαλου". Ακόμα, αυτή την ημέρα γίνονται αγώνες μεταξύ δύο ομάδων, συμβολίζοντας τη διαμάχη του Χειμώνα με το Καλοκαίρι με σκοπό να επηρεαστεί η βλάστηση και να "διωχθεί" οριστικά ο Χειμώνας.
Β. ΑΝΟΙΞΗ
1.Ο ΜΑΡΤΙΟΣ
Ο Μάρτιος εξακολουθεί ακόμη να θεωρείται ο πρώτος μήνας του χρόνου και η αρχή της Άνοιξης. Οι Ρωμαίοι ονόμαζαν τον πρώτο μήνα του χρόνου Martius, από τον Θεό Mars, Θεό του πολέμου, αλλά και της ευετηρίας, αφού με τους εαρινούς ανέμους βοηθούσε τη βλάστηση. Ακόμα, ο Άρης-Mars, είναι το φως που σχίζει το σκοτάδι και το διαλύει, σαν κριός.
Την παραμονή της Πρώτης Μαρτίου, ή Πρωτομαρτιάς, υπάρχουν έθιμα που έχουν σκοπό την εκδίωξη του Χειμώνα και συγκεκριμένα του Φεβρουαρίου, που τον υποδύεται ένας κουτσός, ο "Κουτσοφλέβαρος", καβάλα σε γάιδαρο, ενώ πομπή παιδιών τον συνοδεύει έξω από το χωριό με φωνές και τραγούδια:
"Όξω Κουτσοφλέβαρε,
νάρθει ο Μάρτης με χαρά
και με πολλά λουλούδια."
Καθαρίζονται πολύ καλά τα σπίτια και οι νοικοκυρές σπάζουν στην πόρτα κάποιο παλιό πήλινο αγγείο για να διώξουν το Χειμώνα και τις σκοτεινές δυνάμεις.
Για να αποτραπεί η βλαβερή επίδραση του Ήλιου του Μαρτίου, την Πρωτομαρτιά τα παιδιά και οι κοπέλες φορούν το "μάρτη" στον καρπό του χεριού ή στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού. Ο "μάρτης" φτιάχνεται από στριμμένη άσπρη-κόκκινη ή και χρυσή λινή κλωστή. Για ν’ αποκτήσει μαγική δύναμη, την προηγούμενη τον κρεμούν σε κλαδιά τριανταφυλλιάς και τον αφήνουν όλη τη νύχτα εκεί, για να τον δουν τα άστρα. Τη νύχτα της Ανάστασης, ή όταν πρωτοδούν χελιδόνι κρεμούν τον "μάρτη" πάλι σε μια τριανταφυλλιά, για ν΄ αποκτήσουν το χρώμα της.
Ο Ν. Πολίτης πιστεύει ότι αυτό το έθιμο προέρχεται από την Αρχαία Ελλάδα και συσχετίζεται με την "κρόκη" που οι μύστες της Ελευσίνας έδεναν στο δεξί χέρι και στο αριστερό πόδι.
Μέσα στον Μάρτιο υπάρχει η πίστη ότι έρχονται οι Δρίμες, δαιμονικά όντα, που βλάπτουν τα ξύλα, τα ρούχα και τα σώματα. Κατά το Ν. Πολίτη οι Δρίμες είναι νύμφες του νερού. Οι άνθρωποι λοιπόν αυτές τις ημέρες παίρνουν κάποιες προφυλάξεις: οι νοικοκυρές όταν πλένουν ρούχα ρίχνουν μέσα στο νερό πέταλο, γιατί το σίδερο είναι "γιατρικό" και αποτρέπει τα δαιμόνια. Ακόμα δε λούζονται και αποφεύγουν να κόβουν ξύλα. Τέτοιες συνήθειες, έχοντας πια χαθεί η αρχική σημασία και η γνώση των αιτιών, έχουν καταλήξει να έχουν την μορφή απλών προλήψεων και δεισιδαιμονιών.
Άλλο έθιμο, που μας παραπέμπει στη "νέα φωτιά" στην αρχή κάθε νέου κύκλου, είναι το σβήσιμο αποβραδίς της φωτιάς και το άναμμά της ξανά το επόμενο πρωί. Το ίδιο γινόταν παλιότερα και με το νερό: έχυναν το νερό της προηγούμενης ημέρας και το επόμενο πρωί έπαιρναν καινούργιο από τη βρύση.
Η δροσιά του Μάρτη πρέπει να μπει και στο σπίτι. Έτσι, συνήθως οι γυναίκες, κόβουν νωπά στάχυα ή άλλους βλαστούς και με την πρωινή δροσιά τους ραντίζουν το σπίτι, ή μεταφέρουν από την βρύση νερό την αυγή, χωρίς να μιλούν στην διαδρομή, και μ΄ αυτό το "αμίλητο νερό" ραντίζουν το σπίτι για να ανανεωθεί.
Χαρακτηριστικό έθιμο της Πρωτομαρτιάς είναι η περιφορά της "Χελιδόνας". Στις Μέτρες της Θράκης δυο παιδιά περιφέρουν στα σπίτια του χωριού ένα καλάθι γεμάτο κισσό, με το ξύλινο ομοίωμα ενός χελιδονιού μέσα, ενώ τραγουδούσαν το "τραγούδι της χελιδόνας":
Ήρθε ήρθε χελιδόνα,
ήρθε κι άλλη μελιηδόνα,
κάθησε και λάλησε,
και γλυκά κελάηδησε:
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,
και Φλεβάρη φοβερέ,
Κι αν φλεγίσεις κι αν τσικνίσεις,
καλοκαίρι θα μυρίσεις.
Κι αν χιονίσεις, κι αν κακίσεις,
καλοκαίρι θα μυρίσεις.
…………….
Οι νοικοκυρές παίρνουν λίγα φύλλα κισσού από το καλάθι και τα τοποθετούν στο κοτέτσι, για να φέρουν στις κότες γονιμότητα και δίνουν στα παιδιά αυγά.
Το "τραγούδι της Χελιδόνας" ή "Χελιδόνισμα", μας το παρέδωσε ο Αθήναιος (Η,60) γύρω στο 200μ.Χ., αλλά ανάγεται σε πολύ παλαιότερα χρόνια. Η ομοιότητα, τόσο του τραγουδιού, όσο και ολόκληρου του εθίμου, είναι πολύ μεγάλη με της σύγχρονης "περιφοράς της Χελιδόνας".
Επίσης, αυτή την ημέρα γίνονται μετεωρολογικές και μαντικές παρατηρήσεις.
Άλλο έθιμο της Πρωτομαρτιάς είναι και η ψευδολογία, που υπάρχει και την Πρωταπριλιά. Είναι σύμβολο της ανοιξιάτικης πάλης και συγχρόνως σκόπιμο ξεγέλασμα των βλαπτικών δυνάμεων, που θα μπορούσαν να εμποδίσουν την αναγέννηση της φύσης.
Η κατεξοχήν όμως ημέρα της Άνοιξης και αρχή της Εαρινής Ισημερίας είναι η 25η Μαρτίου, η γιορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Αυτή την ημέρα επιστρέφουν τα χελιδόνια. Τα παιδιά και οι κοπέλες βγάζουν το "μάρτη" και τον αφήνουν πάνω στα δένδρα, για να τον πάρουν τα χελιδόνια.
Σε κάποιες περιοχές αυτή την ημέρα τα κορίτσια βγαίνουν στους αγρούς, κάθονται πάνω στα σπαρτά και τα αγκαλιάζουν. Αλλού, κάνουν κούνιες και κουνιούνται με "καλημεριστά" τραγούδια.