ΣΑΜΑΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Τα λίγα ελληνικά μυθικά πρόσωπα που επιδέχονται σύγκριση με τους σαμάνους διεκδικούν ότι κατάγονται από τον Απόλλωνα. Και υπολογίζεται ότι έφτασαν στην Ελλάδα από το Βορρά, από τη χώρα των Υπερβόρειων που είναι και η αρχική πατρίδα του Απόλλωνα.

Πέρα από το Βορρά, έλεγαν, ήρθε ο Άβαρης καβαλάρης, πάνω σ' ένα βέλος, καθώς όπως φαίνεται γίνεται ακόμη με τις ψυχές στη Σιβηρία. Ήταν τόσο προχωρημένος με την τέχνη της νηστείας, ώστε είχε μάθει να ζει χωρίς καθόλου ανθρώπινη τροφή. Εξαφάνισε τους λοιμούς, πρόβλεψε σεισμούς, συνέθεσε θρησκευτικά ποιήματα και δίδαξε τη λατρεία του βόρειου Θεού του, που οι Έλληνες τον αποκαλούσαν υπερβόρειο Απόλλωνα. Ένας μεταγενέστερος μύθος μας δείχνει τον Άβαρη να πετάει στους αιθέρες πάνω στο βέλος του. Το βέλος που παίζει κάποιο ρόλο στη μυθολογία και τη θρησκεία των Σκύθων είναι ένα σύμβολο του "μαγικού πετάγματος". Ο σαμάνος χρησιμοποιεί το βέλος για να φέρει πίσω τις ψυχές των άρρωστων και επίσης στις κηδείες. Οι σαμάνοι επίσης μαντεύουν από το πέταγμα του βέλους.

Ο Αρισταίος ο Προκονήσιος σχετίζεται επίσης με τον Απόλλωνα : πέφτει σε έκσταση και ο θεός του "αρπάζει" την ψυχή. Του συμβαίνει να εμφανίζεται ταυτόχρονα σε τόπους απομακρυσμένους τον έναν από τον άλλον. Συνδέει τον Απόλλωνα με μορφή κόρακα πράγμα που μας κάνει να σκεφτούμε τις σαμανικές μεταμορφώσεις. Ο Ερμότιμος ο Κλαζομενών είχε τη δύναμη να εγκαταλείπει το σώμα του "για πολλά χρόνια". Στη διάρκεια της μακριάς αυτής έκστασης ταξίδευε μακριά και "έφερνε προφητική γνώση για το μέλλον". Οι εχθροί του έκαψαν το σώμα του και η ψυχή του δεν ξαναγύρισε ποτέ. Αυτή η έκσταση έχει όλα τα χαρακτηριστικά του σαμανικού τρόμου.

Ο Επιμενίδης που καταγόταν από την Κνωσό, έχει παρομοιαστεί με τον τύπο του βόρειου σαμάνα. Ο ίδιος είχε επίσης εμπειρία ψυχικών περιπάτων κι όπως ο Άβαρης ήταν μεγάλος νηστευτής, που ζούσε αποκλειστικά με μια Παρασκευή λαχανικών. που συνήθιζε να αποθηκεύει, για λόγους που ήξερε ο ίδιος πολύ καλά, στην οπλή ενός βοδιού. Ένα άλλο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της παράδοσής του είναι πως μετά το θάνατό του οι άνθρωποι είδαν το κορμί του να σκεπάζεται με δερματοστιξία. Όσο για τον Μακρύν Ύπνο, αυτό φυσικά είναι μια πλατιά διαδεδομένη λαϊκή ιστορία. Η θέση όμως του ύπνου στην αρχή της ιστορίας του Επιμενίδη υποδηλώνει ότι οι Έλληνες είχαν υπόψη τους το μακροχρόνιο "αναχωρητήριο", που αποτελεί μαθητεία του σαμάνα, ο οποίος κάποτε την περνά κατά μεγάλο μέρος, σε κατάσταση ύπνου και καταληψίας.

Και τέλος ο Ορφέας του οποίου πατρίδα είναι η Θράκη και εκεί στη Θράκη συνοδεύει έναν θεό που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Απόλλωνα. Συνδυάζει τα επαγγέλματα του ποιητή, του μάγου, του θρησκευτικού δασκάλου και χρησμοδότη. Όπως μερικοί μυθικοί σαμάνες της Σιβηρίας, μπορεί με τη μουσική του να μαζεύει τα πουλιά και τα άγρια ζώα για να τον ακούσουν. Όπως κάνουν παντού οι σαμάνες, επισκέπτεται τον κάτω κόσμο και το κίνητρό του είναι πολύ κοινό για τους σαμάνες, να ξανακερδίσει μια κλεμμένη ψυχή. Τελικά το μαγικό του εγώ επιζεί ως ένα ωδικό κεφάλι, που συνεχίζει να δίνει χρησμούς πολλά χρόνια μετά το θάνατό του. Ο Ορφέας επίσης είναι μια μορφή που μοιάζει πολύ με το Ζάλμοξη, ένα μυθικό σαμάνα ή πρότυπο των σαμάνων.

ΣΑΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ

Σήμερα οι επιστήμονες θεωρούν ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στο σιβηρικό σαμανισμό και τις νευρικές αρρώστιες, κυρίως τις διάφορες μορφές αρκτικής υστερίας. Ο Α. Όλμαρκς έφτασε στο σημείο να διακρίνει ανάμεσα σε αρκτικό και υποαρκτικό σαμανισμό, ανάλογα με το βαθμό της διανοητικής διαταραχής των εκπροσώπων τους. Σύμφωνα μ' αυτόν αρχικά ο σαμανισμός θα πρέπει να ήταν ένα φαινόμενο αποκλειστικά αρκτικό, οφειλόμενο κυρίως στις επιδράσεις του κοσμικού περιβάλλοντος πάνω στην επισφαλή κατάσταση των νεύρων των κατοίκων των πολικών περιοχών. Το υπερβολικό κρύο, οι μακριές νύχτες, η μοναξιά των ερημικών εκτάσεων, η έλλειψη βιταμινών κ.λ.π. θα πρέπει να είχαν επιδράσει πάνω στη νευρική κράση των πληθυσμών της Αρκτικής, προκαλώντας είτε διανοητικές ασθένειες, είτε σαμανικό τρόμο. Η μόνη διαφορά τότε ανάμεσα σε έναν σαμάνο και σε έναν επιληπτικό θα ήταν ότι ο τελευταίος δεν μπορεί να επιτύχει τον τρόμο με τη δική του θέληση. Στην αρκτική ζώνη η σαμανική έκσταση είναι ένα πηγαίο και οργανικό φαινόμενο: μόνο σ' αυτή τη ζώνη μπορούμε να μιλήσουμε για "μεγάλο σαμανισμό", δηλαδή για τελετή που καταλήγει σ' έναν πραγματικό καταληπτικό τρόμο, κατά τη διάρκεια του οποίου η ψυχή υποτίθεται ότι έχει εγκαταλείψει το σώμα και ταξιδεύει στους ουρανούς ή τις υπόγειες κολάσεις. Στις υποαρκτικές περιοχές, επειδή δεν υπόκειται πια στην κοσμική καταπίεση, ο σαμάνος δεν φτάνει αυθόρμητα σε σαμανικό τρόμο, αλλά αναγκάζεται να πέφτει σε σαμανική καταληψία με τη βοήθεια ναρκωτικών ή να μιμείται με δραματικά μέσα το "ταξίδι" της ψυχής. Ο Γ. Α. Γουίλκεν υποστήριζε, εδώ και εβδομήντα χρόνια ήδη, ότι στη ρίζα του ινδονησιακού σαμανισμού υπήρχε μια πραγματική αρρώστια και μόνον αργότερα άρχισαν να μιμούνται δραματικά την αυθεντική σαμανική καταληψία. Και δεν πρέπει να παραλείψουμε τις χτυπητές σχέσεις που μοιάζουν να υπάρχουν ανάμεσα στη διανοητική ανισορροπία και τις διάφορες μορφές του νοτιοασιατικού και του ωκεάνιου σαμανισμού.

Κατά τον Ρ. Π. Χούς, οι υποψήφιοι σαμάνοι των Αραουκανών της Χιλής "είναι πάντα φιλάσθενοι ή ευαίσθητοι με αδύνατη καρδιά, κατεστραμμένο στομάχι, επιρρεπείς σε ιλίγγους. Ισχυρίζονται πως το θείο κάλεσμα είναι γι' αυτούς ακαταμάχητο και ένας πρόωρος θάνατος θα τιμωρούσε αναπόφευκτα την αντίστασή τους και την αποστασία τους". Στους Χιβάρος ο μελλοντικός σαμάνος δεν είναι παρά ένα πλάσμα συγκρατημένο και σιωπηλό και πολλές φορές με προδιάθεση προς τον διαλογισμό και τον ασκητισμό. Ο Πώλ Ραντέν τονίζει την επιληπτική ή υστερική δομή των περισσότερων "γιατρών" που αναφέρει, για να υποστηρίξει τη θέση του σχετικά με τη ψυχοπαθολογική καταγωγή της τάξης των μάγων και των ιερέων: "Αυτό που στην αρχή οφειλόταν σε ψυχικές ανάγκες, έγινε ένας προδιαγραμμένος και μηχανικός τύπος προς χρήση όλων όσων επιθυμούσαν να γίνουν ιερείς ή να έρθουν σε επαφή με το υπερφυσικό". Ο Μ. Ώλμαρκς βεβαιώνει ότι πουθενά στον κόσμο οι ψυχικές αρρώστιες δεν είναι τόσο έντονες και γενικευμένες όσο στην Αρκτική, και αναφέρει μια φράση του ρώσου εθνολόγου Δημ. Ζελένιν: "Στον Βορρά, αυτές οι ψυχώσεις ήταν πολύ πιο διαδεδομένες από αλλού". Αλλά παρόμοιες παρατηρήσεις έγιναν για λογαριασμό πολλών άλλων πρωτόγονων πληθυσμών και δεν βλέπουμε σε τι μας διευκολύνουν στην κατανόηση ενός θρησκευτικού φαινομένου.

Ο διανοητικά άρρωστος αποκαλύπτεται σαν ένας αποτυχημένος μυστικιστής ή, ακόμα καλύτερα, σαν ένας μυστικιστής που πιθηκίζει. Η εμπειρία του στερείται θρησκευτικού περιεχομένου ακόμα κι αν επιφανειακά μοιάζει με θρησκευτική εμπειρία, κατά τον ίδιο τρόπο που μια πράξη αυτοερωτισμού καταλήγει στο ίδιο αποτέλεσμα με μια πράξη καθαρώς σεξουαλική, ενώ δεν είναι παρά μια πιθηκική απομίμησή της επειδή στερείται της συγκεκριμένης παρουσίας συντρόφου. Είναι δυνατόν, άλλωστε, η εξομοίωση ενός νευρωτικού υποκειμένου με ένα άτομο "κατεχόμενο" από τα πνεύματα, εξομοίωση που θεωρείται αρκετά συχνή στον αρχαϊκό κόσμο, να μην είναι, σε πολλές περιπτώσεις παρά το αποτέλεσμα ατελών παρατηρήσεων εκ μέρους των πρώτων εθνολόγων. Στις σουδανικές φυλές, η επιληψία είναι αρκετά διαδεδομένη, αλλά ούτε η επιληψία, ούτε καμία άλλη διανοητική αρρώστια θεωρούνται από τους αυτόχθονες σαν πραγματική δαιμονοληψία. Πάντως είμαστε αναγκασμένοι να συμπεράνουμε ότι η υποτιθέμενη αρκτική προέλευση του σαμανισμού δεν απορρέει αναγκαστικά από την αδύνατη ιδιοσυγκρασία των πληθυσμών που ζουν πάρα πολύ κοντά στον πόλο, και από τις ειδικές επιδημίες του Βορρά πέρα από ένα ορισμένο γεωγραφικό πλάτος.

Το ότι τέτοιες αρρώστιες εμφανίζονται σχεδόν πάντα σε σχέση με την κλίση των γιατρών, αυτό δεν έχει τίποτα το εκπληκτικό. Σαν τον άρρωστο, ο θρησκευτικός άντρας προσβάλλεται πάνω σε ένα ζωτικό επίπεδο που του αποκαλύπτει βασικά δεδομένα της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή τη μοναξιά, την προσκαιρότητα, την εχθρότητα του περιβάλλοντος κόσμου. Αλλά ο πρωτόγονος μάγος, γιατρός ή σαμάνος, δεν είναι μόνον ένας άρρωστος, είναι προπάντων ένας άρρωστος που κατόρθωσε να θεραπευτεί, που θεραπεύτηκε μόνος του. Άπειρες φορές, όταν η κλίση του σαμάνου ή του γιατρού αποκαλύπτεται διαμέσου μιας αρρώστιας ή μιας επιληπτικής κρίσης, η μύηση του υποψήφιου ισοδυναμεί με μια θεραπεία. Ο περίφημος Γιακούτης σαμάνος Τούσπουτ, ήταν άρρωστος για είκοσι χρόνια, άρχισε να τραγουδάει και ένιωσε καλύτερα. Όταν ο Σιεροζέβσκι, τον συνάντησε, ήταν εξήντα χρονών και παρουσίαζε μια ακούραστη ενεργητικότητα "αν χρειαζόταν θα μπορούσε να τυμπανίζει, να χορεύει, να πηδάει ολόκληρη νύχτα". Ήταν άλλωστε πολυταξιδεμένος, είχε μάλιστα εργαστεί στα ορυχεία χρυσού της Σιβηρίας. Αλλά αισθανόταν την ανάγκη να σαμανίζει: αν έμενε καιρό χωρίς να το κάνει δεν ένιωθε καλά.

Ένας σαμάνος διηγιόταν : οι γέροι λένε πως εδώ και μερικές γενιές τρεις μεγάλοι σαμάνοι ήταν μέλη της οικογένειάς μου. Δεν γνωρίζουμε να υπάρχουν σαμάνοι μεταξύ των πιο κοντινών μου προγόνων. Οι γονείς μου είχαν εξαιρετική υγεία. Είμαι 40 ετών. Είμαι παντρεμένος και δεν έχω παιδιά. Μέχρι τα 20 μου ήμουν πολύ καλά. Έπειτα έπεσα άρρωστος, το κορμί μου με πονούσε, είχα φοβερούς πονοκεφάλους. Οι σαμάνοι προσπάθησαν να με γιατρέψουν χωρίς να το κατορθώσουν. Όταν άρχισα να σαμανίζω ο ίδιος, η κατάστασή μου βελτιώθηκε. Έγινα σαμάνος εδώ και δέκα χρόνια, αλλά στην αρχή δεν εξασκούσα το σαμανισμό παρά μόνο επάνω μου, μόνο πριν τρία χρόνια επιχείρησα να θεραπεύσω τους άλλους. Το επάγγελμα του σαμάνου είναι πολύ - πολύ κουραστικό". Κάποιος άλλος σαμάνος στα νιάτα του ήταν αντι - σαμανικός, αλλά αρρώστησε και αφού αναζήτησε μάταια τη θεραπεία δοκίμασε να σαμανίζει. Θεραπεύτηκε αμέσως και έγινε σαμάνος για την υπόλοιπη ζωή του.

Ο Στέρνμπεργκ παρατηρεί πως η επιλογή του σαμάνου εκδηλώνεται με μια αρρώστια αρκετά σοβαρή που συμπίπτει συνήθως με τη σεξουαλική ωριμότητα. Αλλά ο μελλοντικός σαμάνος θεραπεύεται τελικά με την ίδια τη βοήθεια των πνευμάτων που θα γίνουν αργότερα τα προστατευτικά ή βοηθητικά πνεύματά του. Μερικές φορές πρόκειται για προγόνους που επιθυμούν να μεταβιβάσουν τα βοηθητικά πνεύματα που έμειναν διαθέσιμα. Πρόκειται πράγματι για ένα είδος κληρονομικής μεταβίβασης.

 

Γίνεται διαρκώς λόγος για θεραπεία, για κυριαρχία, για ισορροπία που πραγματοποιούνται με την ίδια την εφαρμογή του σαμανισμού. Ο εσκιμώος ή ο ινδονήσιος σαμάνος δεν οφείλει τη δύναμή του και το κύρος του στο γεγονός ότι υπόκειται σε κρίσεις επιληψίας, αλλά στο ότι μπορεί να τις δαμάζει.

Αν κοιτάξουμε τη λέξη επιληψία στα λεξικά της Ψυχολογίας, ορίζεται ως εξής: "Επιληψία είναι η ασθένεια που παρουσιάζεται συνήθως από διαταραχές της συνείδησης και παράδοξα κινητικά συμπτώματα. Οφείλεται σε επεισοδιακή και αιφνίδια εκφόρτιση ενός τμήματος ή ολόκληρου του εγκεφάλου. Ο όρος αναφέρεται σε κάθε είδους διαταραχή που χαρακτηρίζεται από ποικίλους συνδυασμούς των παρακάτω: περιοδικές κινητικές ή αισθητικές εμπλοκές, με ή χωρίς σπασμούς, με μερική ή ολική απώλεια της συνείδησης, με κινητικές, αισθητικές ή γνωστικές δυσλειτουργίες και με τη συνοδεία μη φυσιολογικού εγκεφαλογραφήματος". Βασικό γεγονός παραμένει η ικανότητα του σαμάνου να προκαλεί θεληματικά τον επιληπτικό τρόμο. Και κάτι ακόμα πιο σημαντικό, οι σαμάνοι που φαινομενικά είναι τόσο όμοιοι με τους επιληπτικούς και τους υστερικούς, δείχνουν μια νευρική συγκρότηση κάτι περισσότερο από φυσιολογική: επιτυγχάνουν να συγκεντρώνονται με μια ένταση απρόσιτη για τους κοινούς θνητούς, αντέχουν σε εξαντλητικές προσπάθειες, ελέγχουν τις εκστατικές τους δυνάμεις, κ.λ.π.

Ο Βογούλος σαμάνος παρουσιάζει ζωηρή εξυπνάδα, ένα ευέλικτο κορμί, μια ενεργητικότητα που μοιάζει να μην έχει όρια. Εν όψει της μελλοντικής του δουλειάς, ο νεοφώτιστος προετοιμάζεται προσπαθώντας να δυναμώσει το σώμα του και να τελειοποιήσει τις πνευματικές του ικανότητες. Ο τέλειος σαμάνος για τους Γιακούτες "πρέπει να είναι σοβαρός, διακριτικός, να ξέρει να πείθει το περιβάλλον του, κυρίως δεν πρέπει να δείχνει υπεροπτικός, υπερήφανος, παράφορος. Πρέπει να νιώθει κανείς σ' αυτόν μια εσωτερική δύναμη που δεν ενοχλεί, αλλά που έχει επίγνωση της ισχύος της. Δύσκολα αναγνωρίζει κανείς σ' ένα τέτοιο πορτραίτο τον επιληπτικό που έχει πλάσει σύμφωνα με άλλες περιγραφές.

Αν και οι σαμάνοι εκτελούν τον εκστατικό τους χορό σε έναν αυστηρά περιορισμένο χώρο με κουστούμια που σηκώνουν πάνω από 15 κιλά σίδερο υπό μορφή κύκλων και διαφόρων άλλων αντικειμένων, κανείς δεν πληγώθηκε ποτέ. Έστω και αν κατά την έκσταση ρίχνεται προς όλες τις μεριές με κλειστά μάτια, εν τούτοις βρίσκει όλα τα αντικείμενα που χρειάζεται.

Αυτή η εκπληκτική ικανότητα ελέγχου ακόμη και των εκστατικών κινήσεων προσδίδει μια θαυμαστή νευρική συγκρότηση. Γενικά ο σιβηρός και βορειοασιάτης σαμάνος δεν δείχνει σημάδια διανοητικής διάλυσης. Η μνήμη του και η ικανότητά του στον αυτοέλεγχο είναι φανερά ανώτερες από το μέσο όρο. Κατά τον Κάι Ντόνερ, "μπορούμε να υποστηρίξουμε για τους Σαμογέτες, τους Οστιάκους και σε μερικές άλλες φυλές. ότι ο σαμάνος είναι συνήθως υγιής και από διανοητική άποψη συχνά ανώτερος από το περιβάλλον του". Στους Μπουριάτ, οι σαμάνοι είναι οι βασικοί φύλακες της πλούσιας προφορικής επικής φιλολογίας. Το ποιητικό λεξιλόγιο ενός Γιακούτη σαμάνου περιλαμβάνει 12.000 λέξεις, ενώ η συνηθισμένη γλώσσα δεν περιλαμβάνει περισσότερες από 4.000 λέξεις. Στους Κιργίσιους - Καζάκ ο σαμάνος, τραγουδιστής, ποιητής, μουσικός, μάντης, ιερέας και γιατρός, φαίνεται να είναι ο φύλακας των θρησκευτικών και λοιπών παραδόσεων, ο φύλακας των παλιών μύθων πολλών αιώνων.

Οι σαμάνοι Ταουλιπάγκ, είναι γενικά έξυπνα άτομα και με μεγάλη δύναμη χαρακτήρα, γιατί κατά τη διαμόρφωση και άσκηση του λειτουργήματός τους, έχουν ανάγκη να αποδεικνύουν ενεργητικότητα και αυτοκυριαρχία. Στους σαμάνους του Αμαζονίου καμιά ανωμαλία ή φυσικό ή φυσιολογικό χαρακτηριστικό δεν φαίνεται να διαλέχτηκε σαν σύμπτωμα μιας ειδικής προδιάθεσης στην άσκηση του σαμανισμού. Στους Βιντού, η μετάδοση και η τελειοποίηση της θρησκευτικής σκέψης είναι στα χέρια των σαμάνων. Η διανοητική προσπάθεια του προφήτη - σαμάνου είναι τεράστια και αποδεικνύει μια κατά πολύ ανώτερη διανοητική ικανότητα. Δεν υπάρχει σαμάνος που να μην είναι στην καθημερινή του ζωή, ένα φυσιολογικό άτομο, που να είναι νευρασθενικός ή παρανοϊκός. Αν ήταν δεν θα τον σέβονταν σαν ιερέα. Τελικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο σαμανισμός δεν μπορεί να εξισωθεί με κάποια ανωμαλία εκδηλωμένη η λανθάνουσα. Στην Αυστραλία τα πράγματα είναι ακόμα πιο ξεκάθαρα : οι γιατροί πρέπει να είναι τελείως υγιείς και φυσιολογικοί και έτσι είναι ως επί το πλείστον.

Και πρέπει να λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι η καθεαυτό μύηση δεν περιλαμβάνει μόνο μια εκστατική εμπειρία, αλλά και μια θεωρητική και πρακτική εκπαίδευση πολύ περίπλοκη για να είναι προσιτή σ' έναν άρρωστο. Είτε υπόκεινται είτε όχι σε πραγματικές κρίσεις επιληψίας ή υστερίας, οι σαμάνοι, οι μάγοι, οι γιατροί γενικά δεν μπορούν να θεωρηθούν σαν απλοί άρρωστοι: η ψυχοπαθολογική τους εμπειρία έχει θεωρητικό περιεχόμενο. Γιατί, αν θεραπεύτηκαν οι ίδιοι και ξέρουν να θεραπεύουν και τους άλλους, είναι, μεταξύ άλλων, γιατί γνωρίζουν το μηχανισμό - ή ακόμη καλύτερα, τη θεωρία - της αρρώστιας.

 

Ο γιατρός ξεχωρίζει από τον κόσμο των κοινών θνητών ακριβώς γιατί βρίσκεται σε πιο άμεση επαφή με το θείο και χειρίζεται πιο αποτελεσματικά τις εκφράσεις του. Αναπηρία, νευρική αρρώστια, πηγαία ή κληρονομική κλίση, αποτελούν εξωτερικά σημάδια μιας "προτίμησης", μιας "εκλογής". Μερικές φορές τα σημάδια είναι φυσικά, άλλοτε πρόκειται για δυστύχημα, ακόμη και από τα πιο συνηθισμένα (π.χ. πέσιμο από δέντρο, δάγκωμα φιδιού κ.λ.π.). Συνήθως η "εκλογή" αναγγέλλεται μ' ένα απροσδόκητο ατύχημα : κεραυνό, όραμα, όνειρο κ.λ.π.

Το ζήτημα, είναι ότι σήμερα βλέπουμε τα πράγματα καθαρά εξωτερικά και έτσι δεν διστάζουμε να αποδίδουμε παθολογικά χαρακτηριστικά στο φαινόμενο του σαμανισμού και όχι μόνο. Οι επιστήμες, ακόμη και αυτές που θεωρούνται ότι βρίσκονται πιο κοντά στον Άνθρωπο, έχουν ισοπεδώσει τα πάντα και όλα δείχνουν συμπτώματα, παραστάσεις, μετρήσεις, νούμερα. Αλλά... "Η αληθινή επιστήμη δεν αρνιέται τον άνθρωπο, ούτε τη φυσική Αρμονία, ούτε το Θεό. Γιατί το να γνωρίζει κανείς δεν έρχεται σε αντίφαση με το να ξέρει, αλλά είναι η εκλαϊκευμένη έκφραση κάθε σοφίας". (J.A.Livraga)

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.       Σαμανισμός, M. Eliade, εκδ. Ι Χατζηνικολή

2.       Οι Έλληνες και το παράλογο, E. R. Doods, εκδ. Καρδαμίτσα, 1977.

3.       Σπόροι φωτός, G. A. Livraga, εκδ. Νέα Ακρόπολη, 1989

4.       Λεξικό Ψυχολογίας, Ν. Παπαδόπουλος, Αθήνα 1994.

5.       Εισαγωγή στην ψυχιατρική, Π. Χαρτοκόλλης, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1991

6.       Βασικά στοιχεία κλινικής ψυχιατρικής, Ν. Μάνος, Θεσαλονίκη 1992.

7.       Μεγάλη ελληνική εγκυκλοπαίδεια, Π. Δρανδάκη.

8.       Οι ασθένειες στην αυγή του δυτικού πολιτισμού, Mirko, D. Grmek, εκδ Ι. Χατζηνικολή, 1989.

9.        Διόνυσος, Ιστορία της λατρείας του Βάκχου, H. Jeanmaire, ββιβλιοπωλείο "Κλειώ", Αθήνα 1985.