Το νησί της Σαμοθράκης αποτελεί όριο της ελληνικής γης στα Βόρεια του Αιγαίου Πελάγους. Οι απρόσιτοι βραχώδεις κρημνοί του όπου σκάει με βρυχηθμό ο αφρός της θάλασσας και τα ψηλά του βουνά περιτριγυρισμένα από παγωμένους μαντικούς ανέμους, του δίνουν ένα ύφος μυστηρίου, παλιάς αιωνιότητας.

Ακόμα υπάρχουν στο νησί άφθονες φυσικές πηγές ιαματικού νερού που φέρνει στον διψασμένο προσκυνητή ένα μήνυμα υγείας και ζωής από τα βαθειά μεταλλικά και σκοτεινά σπλάχνα της Γης.

Σε αρχαίες εποχές το νησί ήταν πολύ πιο γόνιμο αλλά η ζωή σ' αυτήν την άγρια και ορεινή περιοχή πάντα υπήρξε σκληρή. Άγρια θάλασσα, βίαιοι άνεμοι στριφογυρίζουν συνέχεια τα κύματα καθώς έρχονται από τις βαλκανικές οροσειρές. Σ' αυτήν την περιοχή, στείρα από φυσικά λιμάνια, το ορεινό νησί της Σαμοθράκης, που είναι ορατό από οποιοδήποτε σημείο των γύρω περιοχών σε μεγάλη ακτίνα, έλκυσε πάντα τους ναύτες την ώρα των κινδύνων, προσφέροντάς τους φιλόξενα τα φυσικά του καταφύγια στις βορειοδυτικές ακτές του.

Έτσι, από πολύ παλιά, το ιερό των Μεγάλων Θεών και τα Μυστήρια των Καβείρων είχαν σχέση με τους κινδύνους της θάλασσας και την προστασία των ναυτικών.

Οι νεότερες πολιτιστικές φάσεις του νησιού της Σαμοθράκης δεν έχουν ακόμα εξερευνηθεί. Αυτό που ξέρουμε είναι ότι κατοικήθηκε τουλάχιστον από την 2η χιλιετία π.Χ., όπως αποδεικνύεται από τα διάφορα ευρήματα κεραμικής και από ένα φυλακτό σε σχήμα διπλού πέλεκυ της Χάλκινης εποχής, ακόμα κι από την Νεολιθική εποχή.

Οι πρώτοι κάτοικοι (ή τουλάχιστον η τελευταία εκδήλωση του προελλαδικού πληθυσμού), φαίνεται πως ανήκαν σε μία μεγάλη Θρακική Φυλετική Ομάδα Ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, που στην αυγή της ιστορίας κυριάρχησε στη Βαλκανική χερσόνησο. Η ανάμνηση και η επίδρασή της ομάδας αυτής διατηρούνται ακόμα δυνατά ριζωμένες στη μυθική παράδοση της ιστορίας που βρίσκουμε στους αρχαίους συγγραφείς, καθώς και στα στοιχεία της αρχαίας θρησκείας της Σαμοθράκης. Σ' αυτούς τους αρχαίους κατοίκους αποδίδονται οι αρχαιότερες κατασκευές του ιερού των "Μεγάλων Θεών", "Κυκλώπειου" ρυθμού, που χρονολογούνται πιο πέρα από την 2η χιλιετία π.Χ.

Αυτός ο αυτόχθονας προϊστορικός πληθυσμός αναμείχθηκε ειρηνικά με τους Έλληνες αποίκους που έφτασαν στο νησί γύρω στο 700 π.Χ. Μερικοί αρχαίοι συγγραφείς είχαν την γνώμη ότι αυτοί οι πρώτοι Έλληνες άποικοι ήρθαν στη Σαμοθράκη από τη Σάμο μερικούς αιώνες πιο πριν αλλά οι αρχαιολογικές ανασκαφές, που μέχρι στιγμής έχουν γίνει, δεν υποστηρίζουν μια τέτοια θεωρία. Π.χ. η πρόσφατη ανακάλυψη ενός κομματιού στήλης με επιγραφές, που χρονολογείται τον 4ο αι. π.Χ., δείχνει ότι η ελληνική διάλεκτος της Σαμοθράκης ήταν αιολική και όχι ιονική, δηλαδή ενισχύει τη θεωρία ότι οι Έλληνες άποικοι έφθασαν στη Σαμοθράκη από την Βορειοανατολική περιοχή της Ανατολίας κι από το νησί της Λέσβου.

Οι άποικοι έστησαν την πόλη τους στην Παλαιόπολη, που έφτασε να γίνει το Πολιτιστικό κέντρο μιας πόλης-κράτους, η οποία αγκάλιαζε ολόκληρο το νησί. Το σύστημα κυβέρνησής τους ήταν η μοναρχία και φαίνεται ότι ήταν οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν τη λέξη "Βασιλεύς" με την έννοια που έχει ακόμα και σήμερα. Οι πολίτες ήταν ιεραρχικά οργανωμένοι σε 5 κάστες κάτω από την προστατευτική φροντίδα της θεάς Αθηνάς, όπως γινόταν και στις περισσότερες αιολικές πόλεις. Παράλληλα αναπτύχθηκε με μεγάλη λάμψη η παλιά τοπική λατρεία του ιερού της Σαμοθράκης, η Λατρεία του ιερού των Μεγάλων Θεών.

Σε λίγο χρονικό διάστημα μεταμορφώθηκε σε μια πολύ σπουδαία ελληνική πόλη, καθώς και σε Κέντρο Ανώτερης Μύησης, αν και από τον 5ο αι. π.Χ. και πέρα αρχίζει να παρακμάζει, παραχωρώντας την ηγεμονία στις δυνάμεις που αναπτύσσονταν στα νότια, με κέντρο την Αθήνα, με τα Ελευσίνια Μυστήρια.

Η φήμη αυτών των Μεγάλων Θεών, η μυστηριακή τους θρησκεία και οι μυστικές τους Λατρείες, έδωσαν στη Σαμοθράκη έναν πολύ ειδικό χαρακτήρα σε διεθνές επίπεδο. Σιγά-σιγά το Ιερό απέκτησε πολύ μεγάλο κύρος μέσα στους Έλληνες της αρχαιότητας και γενικά σ' όλο τον κλασικό κόσμο. Πολλές είναι οι ιστορικές αναφορές στη λατρεία των Μυστηρίων της Σαμοθράκης και φτάνουν ακόμα και μέχρι τους χριστιανικούς χρόνους. Ο Ηρόδοτος και ο Βασιλιάς της Σπάρτης Λύσανδρος είχαν μυηθεί στα Μυστήρια της Σαμοθράκης.

Αναφορές του Ομήρου στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια μας αφήνουν να συμπεράνουμε ότι ο Βασιλιάς Αγαμέμνονας και ο Βασιλιάς Οδυσσέας, τουλάχιστον, ανήκαν στον Κύκλο εκείνων των μυημένων που πιθανόν τροφοδοτούσε την κυβερνητική κάστα των «ΑΝΑΞ» (χαρισματικός ηγέτης, Βασιλιάς φιλόσοφος, που δεν έχει κληρονομικό το αξίωμα απαραίτητα). Ο Αριστοφάνης αναφέρεται επίσης στα Μυστήρια της Σαμοθράκης, γεγονός που δείχνει ότι πολλοί Αθηναίοι, θεατές των έργων του, ήταν μυημένοι στα Μυστήρια. Ο Πλάτων επίσης αναφέρεται σ' αυτά με πολύ μεγάλο σεβασμό. Η βασιλική οικογένεια της Μακεδονίας ειδικά, τα εκτιμούσε πολύ.

Η Θρησκεία των Μεγάλων Θεών

Η λατρεία των Μεγάλων Θεών στη Σαμοθράκη, εκτός του ότι ήταν μια θρησκεία προελλαδικών ριζών, περιείχε επίσης "μυστηριακές πράξεις" και μυστικές λατρείες, στις οποίες αποδιδόταν θεία καταγωγή και που η φήμη τους στον αρχαίο κλασικό ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο δεν υπήρξε κατώτερη, αλλά αντίθετα εσωτερικότερη των Ελευσινίων Μυστηρίων. Σε αντίθεση με τα Ελευσίνια, η συμμετοχή στα Μυστήρια της Σαμοθράκης δεν ήταν υποχρεωτική για τους επισκέπτες του Ιερού των Μεγάλων Θεών. Αυτό, όπως και τα άλλα δημόσια ιερά της Ελλάδας, ήταν ανοικτό στο κοινό για τη Λατρεία των Μεγάλων Θεών σ' όλες τις δημόσιες εκδηλώσεις και τελετές. Άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό των Μυστηρίων της Σαμοθράκης ήταν ο παγκόσμιος χαρακτήρας τους, όπως συνέβαινε και στις θρησκευτικές τελετές των Δελφών και της Ολυμπίας, όχι όμως και της Ελευσίνας.

Τα Μυστήρια της Σαμοθράκης αποτελούνταν από διάφορους βαθμούς μύησης, όπως γινόταν και στα άλλα μυητικά κέντρα και βασικά διαιρούνταν σε δύο κατηγορίες: στα Μικρά και στα Μεγάλα Μυστήρια.

Θεότητες διάφορες συγκεντρώνονταν γύρω από μια κύρια θεότητα, τη "Μεγάλη Μητέρα", που συνήθως την αναπαριστάνουν καθισμένη σ' ένα θρόνο πλαισιωμένο από δύο λιοντάρια «Πότνια θηρών». Φαίνεται πως υπήρχαν συμβολικές σχέσεις με άλλες μεγάλες θεότητες μητέρες της Εγγύς Ανατολής, όπως της Ανατολίας, της Φρυγίας (τη θεά Κυβέλη), και της Τροίας (την Αθηνά, την προστάτιδά της, που θεωρούνταν επίσης ειδική προστάτιδα της Σαμοθράκης).

Η λατρεία αυτής της Θεάς Μητέρας συσχετιζόταν με ιερούς βράχους, κοντά ή πάνω στους οποίους γίνονταν προσφορές ή θυσίες. Ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της λατρείας στη "Μητέρα των Βράχων" ήταν ότι αυτοί οι βράχοι-βωμοί, σαν φορέας έκφρασης της Δύναμης της Θεάς Μητέρας, είχαν μία μεταλλο-μαγνητική δομή (από μαγνήτη), και από αυτούς κατασκευάζονταν μαγικά δαχτυλίδια που τα φορούσαν μονάχα οι Μεγάλοι Μύστες σε ορισμένες τελετές. Αυτά τα μεταλλικά δαχτυλίδια, ένα δείγμα των οποίων βρέθηκε στις τελευταίες ανασκαφές του ιερού, επέτρεπαν στον Μύστη να έρθει σ' επαφή με τη Δύναμη της Μεγάλης Κυρίας.

Η λατρεία της Μεγάλης Κυρίας είναι προελλαδικής καταγωγής και υπήρχε πολύ πριν την άφιξη των πρώτων Ελλήνων αποίκων στο νησί, όπως συμπεραίνεται από την ύπαρξη του λεγόμενου βραχώδη βωμού (πελώριος βράχος-βωμός από μαγνητική πέτρα που βρίσκεται κάτω από το θόλο της Αρχινόης). Στη γλώσσα της Σαμοθράκης το όνομα αυτής της Μεγάλης Θεάς Μητέρας ήταν Αξίερως, αν και οι Έλληνες άποικοι την ταύτιζαν με τη δική τους θεά Μητέρα τη Δήμητρα. Την έλεγαν επίσης Ηλέκτρα ή Αλέκτρα (1), Λαμπερή, Στρατηγίδα ή Οδηγήτρια, θεωρώντας την Θεά του Φωτός, που οδηγεί μέσα στο σκοτάδι και το πολεμάει. Η ρίζα του ονόματος Ηλέκτρα (απ' όπου προέρχεται η λέξη ηλεκτρισμός) ή Αλέκτρα, είναι Αλέκ, που σημαίνει "προστάτης" και στη δωρική διάλεκτο έχει σχέση με το φως. Το όνομα του Αλέξανδρου έχει τέτοια ρίζα και συσχετίζεται σ' ένα κλειδί ερμηνείας με τον Ηλιακό Πετεινό, σύμβολο του Ήλιου-Απόλλωνα και του Ασκληπιού, που στα δωρικά λεγόταν Αλεκτριών, αυτός δηλ. που επαγρυπνεί: ο αλέκτωρ.

Φαίνεται πολύ πιθανό, ότι από αυτήν την αρχαία Κυρία Μητέρα των Βράχων προήλθαν άλλες δύο άλλες θεότητες (που στην προελληνική γλώσσα ονομάζονταν Ζηρυνθία) και που αργότερα ταυτίστηκαν από τους Έλληνες με την Εκάτη και την Αφροδίτη. Τη θεά Ζηρυνθία Αφροδίτη την αναπαριστάνουν σε μερικά παράξενα αγαλματάκια που βρέθηκαν σε τάφους, γυμνή και με τρία στήθη.

Συμπληρωματικός της Μεγάλης Θεάς Μητέρας θεωρείτο ένας Ιθιφαλλικός Θεός (όπως ο Μιν στην Αίγυπτο ή ο Διόνυσος στην Ελλάδα αργότερα), σύμβολο γονιμότητας, που ονομάζονταν Κάδμιλος από τους αυτόχθονες προελλαδικούς λαούς και που αργότερα ταυτίστηκε από τους Έλληνες με το Θεό Ερμή. Σε μερικές αναπαραστάσεις και νομίσματα τον βλέπουμε με το ιερό του ζώο, ένα κεφάλι Κριού, και με το Κηρύκειο με τα δύο περιτυλιγμένα φίδια. Σε μία στήλη με επιγραφές, βλέπουμε το Κηρύκειο μέσα σε δύο μεγάλα φίδια που συμβόλιζαν τα δύο κοσμικά πνεύματα, τους Καβείρους. Τους δύο αυτούς "Δαίμονες" ή πνεύματα του κόσμου τους αναπαρίσταναν άλλες φορές σαν δύο δίδυμους αδελφούς, ιθιφαλλικούς και γυμνούς, με τα μπράτσα ψηλά σε στάση ηλιακής προσφοράς. Λέγονταν Κάβειροι στην προελλαδική γλώσσα της Σαμοθράκης, ασιατικής προέλευσης. Οι Έλληνες τους ταύτισαν με τους Διόσκουρους, τους Δίδυμους Υιούς του Δία, τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη. Τα σύμβολά τους ήταν Φίδια και Αστέρια, όπως παρουσιάζονται σ' ένα ασημένιο δακτυλίδι που βρέθηκε στη Σαμοθράκη το 1939 και που εξαφανίστηκε κατά το πόλεμο. Με τους δύο Καβείρους-Διόσκουρους φαίνεται δυνατόν να ταυτίστηκαν οι δύο αδελφοί Δάρδανος και Αετίων, ονόματα προελλαδικής ρίζας που αναφέρονται στη μυθική παράδοση σαν ιδρυτές των Μυστηρίων της Σαμοθράκης.

Έτσι, το Μυστηριακό Συγκρότημα της Μεγάλης Θεάς Μητέρας Αξίερως, με τις δύο της εκδηλώσεις σαν Εκάτη και Αφροδίτη (Ζηρινθία), του θεού της γονιμότητας Κάδμιλου και των δύο Δαιμόνων, των δίδυμων αδελφών Καβείρων, φαίνεται πως αποτελούσε μια Θεία Ομάδα ασιατικής προελλαδικής προέλευσης. Αλλά μέσα στους Μεγάλους θεούς των Μυστηρίων θεωρούνταν επίσης άλλες δύο πολύ δυνατές θεότητες, όχι όμως φωτεινού, ουράνιου ή ατμοσφαιρικού χαρακτήρα, αλλά χθόνιου και υπόγειου: η μια είναι ο Θεός του Κάτω Κόσμου και η άλλη είναι η σύζυγός του, το θηλυκό συμπληρωματικό του μέρος που οι Έλληνες αργότερα ταύτισαν με τον Άδη και την Περσεφόνη αντίστοιχα. Στην προελληνική γλώσσα της Σαμοθράκης λέγονταν Αξιόκερσος και Αξιόκερσα και η λατρεία τους μετατρέπεται σε όλο και πιο εξωτερική από τον 7ο αι. π.Χ. και πέρα, όταν μαθαίνουμε πως τους προσέφεραν θυσίες, σπονδές και διάφορες προσφορές σε μια βαθιά τρύπα σκαμμένη στο χώμα Αυτές οι θυσίες πιθανόν είχαν σχέση με προσφορές αίματος το οποίο χυνόταν για να ποτιστεί το υπόγειο χώμα όπως θα δούμε ύστερα. Αναπαριστάνονταν, οι θεότητες αυτές, σαν ένας γενειοφόρος άνδρας καλυμμένος μ' ένα σκούρο μανδύα και σαν μια νεαρή με σκούφο, αντίστοιχα.

Η γνωστή παράδοση που μας μιλάει για την αρπαγή της θεάς της γονιμότητας από τον θεό του Κάτω Κόσμου, αποτελούσε σημαντικό μέρος της ιερής παράστασης του Μυητικού Δράματος Ζωής, Θανάτου και Ανάστασης που διδασκόταν κατά τις Τελετές των Μυστηρίων της Σαμοθράκης. Σε μεταγενέστερες εποχές όμως, αυτή η Μυστηριακή Τελετή ταυτίστηκε με τη μυθική ιστορία του Ιερού Γάμου του Κάδμου και της Αρμονίας, ίσως και εξαιτίας της συμβολικής και γλωσσολογικής σχέσης των ονομάτων Κάδμος, δημιουργός της Ελληνικής Φυλής, και Κάδμιλος.

Αυτό γενικά είναι το αποτέλεσμα των συμπερασμάτων στα οποία μπορεί να φτάσει ο ερευνητής με τα στοιχεία που υπάρχουν για τη λατρεία των Μεγάλων θεών στη Σαμοθράκη. Απ' ό,τι ξέρουμε οι δημόσιες θρησκευτικές τελετές έπρεπε να μοιάζουν με αυτές που τελούνταν στα υπόλοιπα Ιερά της Ελλάδας, όπως σπονδές, θυσίες ζώων προσευχές, προσφορές διάφορες κλπ. Πολλοί βωμοί διαφόρων μεγεθών κυκλικής ή τετραγωνικής μορφής έχουν βρεθεί σ'όλη την έκταση του Ιερού και μέσα σ'αυτούς οι μεγάλοι βραχώδεις βωμοί, ένας από τους οποίους ίσως ήταν αφιερωμένος στην Κυρία του Κάτω Κόσμου, εφόσον θάφτηκε επίτηδες από τους λάτρεις της και όχι από φυσική ενέργεια. Έχουν επίσης βρεθεί διάφοροι λάκκοι, κυκλικοί ή τετράγωνοι, αφιερωμένοι στους θεούς του Κάτω Κόσμου, του Κόσμου των Νεκρών.

Στη μεγάλη δημόσια τελετή που τελείτο κάθε χρόνο, οι πομπές των θυσιών μεταφέρονταν από βωμό σε βωμό κατά διαδοχικές ημέρες. Υποτίθεται ότι οι Τελετές γίνονταν γύρω στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου και σ' αυτές συμμετείχαν, ελεύθερα, καλεσμένοι προσκυνητές απ' όλη την Ελλάδα και Μικρά Ασία χωρίς διάκριση φυλής, πιστεύω, κοινωνικής τάξης, φύλου, κλπ. Τότε διαδραματιζόταν ο Ιερός Γάμος του Αξιόκερσου με την Αξιόκερσα, αν και σύμφωνα με άλλη μεταγενέστερη εκδοχή, η ένωση τελούνταν ανάμεσα στον Κάδμο και την Αρμονία, όπως είπαμε προηγουμένως. Αυτή η παράσταση ακολουθούσε την αναζήτηση της Αξιόκερσας-Περσεφόνης, που σαν προετοιμασία κάθαρσης τελούσαν οι Υποψήφιοι στην πρώτη Μύηση των Μικρών Μυστηρίων.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ... ΕΔΩ