Ο Μαρσίλιο Φιτσίνο και η διδασκαλία της μετενσάρκωσης
Υπέρ αυτών που βλέπουν στον Φιτσίνο έναν «αντίθετο στην μετενσάρκωση», συναντάμε στην Πλατωνική Θεολογία για τις ψυχές (ΠΘΨ) XVI, 5 (12) αυτή τη σημείωση: «Γιατί ένας γέρος στρατιώτης, μετά τη συμπλήρωση του χρόνου υπηρεσίας του, θα επέστρεφε στη μάχη;». Κατά τον ίδιο τρόπο, όταν μια φλόγα ανάψει στον αέρα, κατόπιν επιστρέφει στη σφαίρα της φωτιάς, «δεν ζητάμε μια κάθοδο πιο συχνή από αυτή τη φλόγα».
Στην ΠΘΨ XVII, 3 , Ο Φιτσίνο θίγει το θέμα των μεταναστεύσεων και της παλιγγενεσίας που αναφέρουν ο Πλάτων, ο Ζωροάστρης και άλλοι αρχαίοι καθώς και διάσημοι ποιητές. Αλλά η διατύπωση είναι αρκετά διφορούμενη για να επιτρέπει πλατειά συμπεράσματα.
Εναντίον αυτής της θέσης, υπογραμμίζουμε διάφορα σημεία:
Πέρα από τον ανεπιφύλακτο θαυμασμό του για τις διδασκαλίες της «αρχαίας φιλοσοφίας», ο Φιτσίνο ήταν ένθερμος υποστηρικτής των θέσεων του Πλήθωνα Γεμιστού, όπως απέδειξε η Brigitte Tambrun-Krasker (13). Υπήρξε επίσης ένθερμος οπαδός του μαθητή του, του καρδινάλιου Βησσαρίωνα του οποίου είδαμε προηγουμένως το γράμμα, όπως το μαρτυρεί αυτό το απόσπασμα: «Ήρθε ο Βησσαρίων, το πνεύμα του Πλάτωνα μπορεί να χαίρεται και εμείς, τα μέλη της οικογένειάς του, ας δείξουμε απέραντα ικανοποιημένοι γι΄ αυτό» (14).
Η ιδέα της κυκλικότητας των πραγμάτων επιστρέφει συνεχώς στα γραπτά του φιλοσόφου (15). Ο Φιτσίνο μιλάει ανοιχτά για τις ιστορικές περιόδους που υποδηλώνουν εκ των πραγμάτων την αντίληψή του για την κυκλική φιλοσοφία της ιστορίας: «Αυτό που έχουν πει οι ποιητές για τις τέσσερις εποχές, του μολύβδου, του σιδήρου, του αργύρου και του χρυσού … αν μπορούμε να μιλάμε για μια εποχή του χρυσού, είναι σίγουρα αυτή που δημιουργεί πνεύματα από χρυσό …» (16). Πράγμα που επιβεβαιώνεται από την ακόλουθη σκέψη: «Η αντίληψή σας για το χρόνο είναι πολλαπλή και ευμετάβλητη: αντιλαμβάνεται τα συμβάντα που περνούν και, μ΄ ένα είδος περιστροφής, ενώνει την αρχή με το τέλος: παράγει απεριόριστο αριθμό πραγμάτων και τα καταστρέφει διαδοχικά. Οι Αιγύπτιοι περιελάμβαναν όλο αυτό το γίγνεσθαι σε μια μόνο εικόνα, που απεικόνιζε ένα φτερωτό φίδι που δαγκώνει την ουρά του» (17).
Άλλωστε ο Φιτσίνο μεταφράζει τον Ποιμάνδρη το 1463, κείμενο που αναφέρει τη διδασκαλία της μετανάστευσης των ψυχών στο βιβλίο ΙΙΙ, με τίτλο «Η Κόρη του Κόσμου» μέσα από τα λόγια του Ώρου: «Δεν είναι από σύμπτωση που ρύθμισα το πεπρωμένο σας: θα είναι χειρότερο αν ενεργήσετε άσχημα, θα είναι καλύτερο αν οι πράξεις σας είναι άξιες της γέννησής σας … Να αναγνωρίσετε ότι είναι από δικά σας προηγούμενα λάθη που είσαστε τιμωρημένοι και εγκλωβισμένοι σε σώματα. Η αναγέννηση θα είναι διαφορετική για σας, όπως σας το είπα, σε διαφορετικά σώματα» (18). Δεν είναι ανάγκη να θυμίσουμε το κύρος του Ερμή, που θεωρήθηκε ο πατέρας της φιλοσοφίας στην Αναγέννηση, αρχίζοντας από τον ίδιο το Φιτσίνο που ήταν ο πιο ένθερμος υποστηρικτής του.
Ο Φιτσίνο δεν είναι υπέρ της θέσης μιας κόλασης μετά το θάνατο. Στο 10ο κεφάλαιο του 18ου βιβλίου της ΠΘΨ, δείχνει ότι ο Τάρταρος του Πλάτωνα δεν είναι γι΄ αυτόν ένας πραγματικός τόπος όπου η ψυχή τιμωρείται μετά το θάνατο, αλλά μάλλον ένας εφιάλτης που ζει η ψυχή όταν η δύναμη της φαντασίας της δεν συγκρατείται πια από τη ζωή των αισθήσεων.
Ο Φιτσίνο θέτει ένα ερώτημα για το θάνατο στο τέλος της ΠΘΨ με τρόπο φανερά αθώο. Αν σκοπός της ψυχής είναι η επανένωσή της με το Θεό, πώς να γίνει τότε αντιληπτό το πεπρωμένο δύο τύπων ψυχών: πρώτον αυτές των παιδιών που πεθαίνουν πριν από την ηλικία της λογικής, και δεύτερον, αυτές εκείνων που γεννιούνται ανόητοι. Εδώ έχουμε δύο περιπτώσεις πλήρους αθωότητας, ψυχών πέρα από το Καλό και το Κακό. Αυτές οι ψυχές θα γνωρίσουν μετά το θάνατο την επανένταξη στο θείο; Δεν μπορούν να το κάνουν πραγματικά, αφού δεν έχουν αντιμετωπίσει τα συνηθισμένα βάσανα της ανθρώπινης ύπαρξης, δεν έχουν ενεργήσει πραγματικά ως ψυχές. Αλλά ούτε μπορούν να στερούνται το Θεό. Θα ήταν αδικία. Ο Φιτσίνο αφήνει την ερώτηση να αιωρείται, αποφεύγοντας προσεκτικά να δώσει την μόνη λογική απάντηση. Αυτή η τυπικά σωκρατική απορία καταδικάζει στην πραγματικότητα το όριο της θεολογικής αντίληψης.
Ο Φιτσίνο στο 4ο κεφάλαιο του 13ου βιβλίου της ΠΘΨ εξηγεί ότι η ψυχή υπάρχει πριν από την ενσάρκωση. Στο 5ο κεφάλαιο του 9ου βιβλίου της ΠΘΨ , λέει ότι όπως γίνεται με τη φωτιά, κάτω από τις στάχτες μένει η θράκα της ψυχής και δεν σβήνει ποτέ, ακόμη και όταν εγκαταλείπει το γήινο σώμα τη στιγμή του θανάτου.
Τέλος στο 7ο κεφάλαιο του 16ου βιβλίου της ΠΘΨ, ο Φιτσίνο πραγματεύεται το θέμα της παλιγγενεσίας με τρόπο αρκετά ασαφή για να μπορεί να διαβαστεί το βάθος της σκέψης του ανάμεσα τις γραμμές. Από τη μια μεριά, η ψυχή μπορεί πάντοτε, στοχαζόμενη πάνω τον εαυτό της, να αναπτύξει ακόμη περισσότερο τους δικούς της έμφυτους σπόρους της αλήθειας, να δημιουργήσει νέους ορίζοντες αναζήτησης, εν συντομία, να προοδεύσει. Λέει ότι δεν είναι ανάγκη η ψυχή βγαίνοντας από τον άνθρωπο, να αλλάξει σώμα για να κατοικήσει διαδοχικά σε κατώτερα ή ανώτερα όντα, στο σώμα των άστρων και των ζώων, ούτε να κάνει, γράφει ο Φιτσίνο «ακατάπαυστα μεταβάσεις και επιστροφές ανάμεσα στο πάνω και το κάτω», δηλ. πέρα από την ίδια την ανθρώπινη διάσταση. Γράφει επίσης «Συμφωνούμε ότι η ψυχή είναι γεμάτη με σπόρους όλων των πραγμάτων και ότι μπορεί, συνεπώς, να επιτύχει την εξέλιξή της, αφού αυτοί οι σπόροι βρίσκονται στην ίδια τη ψυχή, σύμφωνα με τον τρόπο της ψυχής και του ανθρώπινου γένους (secundum humanae animae specieique modum) και δίνουν φως στις αντίστοιχες επιθυμίες και συνήθειες σε όλα τα άλλα είδη χωρίς ποτέ να γίνεται μια πραγματική μετανάστευση από το ένα είδος στο άλλο (υπογραμμίζουμε)» (19).
Εδώ μπορούμε να συναντήσουμε με μεγάλη λεπτομέρεια μια θεωρία που απομακρύνει τις λαϊκές πεποιθήσεις της Αναγέννησης για τον άνθρωπο με ζωική μορφή και, με τρόπο γενικότερο, κάθε αλλαγή είδους. Άλλωστε, στην ΠΘΨ 15, 3, δηλώνει σε σχέση με τους υπέρμαχους της μετεμψύχωσης: «αν θεωρείται παράλογο ότι η ψυχή μεταμορφώνεται σε τόσο διαφορετικά είδη, καλούμαστε να λάβουμε υπ όψιν την ποικιλία των καταστάσεων και συμπεριφορών που αυτή επιτρέπει συχνά στο δικό μας μόνο σώμα, και στον ίδιο άνθρωπο, που κυμαίνονται από το ουράνιο στο κτηνώδες, από τον άνθρωπο στον άγγελο».
Ο Φιτσίνο υπογραμμίζει, πάντα στα γραπτά του, την ορθόδοξη θέση του σε σχέση με τη χριστιανική πίστη. Το κάνει όταν μιλάει για τη μαγεία και την αστρολογία στις οποίες λέει ότι αναφέρεται χωρίς να τις πιστεύει. Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Φιτσίνο έπρεπε να υπερασπίζει τον εαυτό του απέναντι στις εκκλησιαστικές αρχές από την κατηγορία της μαγείας.
Για να κάνει αποδεκτή αυτή τη διδασκαλία, ήταν απαραίτητο να βρει αποδεικτικά στοιχεία στα Ιερά Κείμενα. Αυτά αναφέρουν ρητά την δεύτερη έλευση του Χριστού. Από αυτή την άποψη, η εσωτερική πίστη για τις περιοδικές επιστροφές ή αποκαταστάσεις δεν θα ήταν αναγκαστικά ετερόδοξη, παρόλο που, σύμφωνα με τον Wind «ήταν μια εν δυνάμει απειλή για τις αρχές» (20).
Τζιορντάνο Μπρούνο
Γνωρίζουμε, από τις μελέτες της Frances Yates, ότι ο Μπρούνο εμπνεύστηκε πολύ για την κοσμολογία του, από το βιβλίο του Corpus Hermeticum, Kore Kosmou (Κόρη του Κόσμου) που αναφέρθηκε προηγουμένως για τον Φιτσίνο και το οποίο ρητά περιέχει τη διδασκαλία της μετανάστευσης των ψυχών.
Ο Μπρούνο προσεγγίζει το θέμα της ζωής μετά το θάνατο με τη μορφή ενός βασικού θέματος: Όλες οι ψυχές προορίζονται να εκτελέσουν μέχρι το τέλος τη μεγάλη περιστροφή που θα τις κάνει να επιστρέψουν στην πρώτη τους κατάσταση; Τονίζει τη διαφορά ανάμεσα στους θεολόγους και τους φιλοσόφους. Σύμφωνα με τους πρώτους, η μεγάλη περιστροφή της ψυχής, στο τέλος του γύρου της δεν μπορεί να αφορά όλα τα όντα. Αντίθετα, σύμφωνα με τους φιλοσόφους, δεν υπάρχει εξαίρεση για το παγκόσμιο πεπρωμένο των ψυχών. Αν αναζητάμε την αλήθεια, πρέπει να δεχτούμε ότι η κυκλική κίνηση της περιστροφής περιλαμβάνει όλες τις ψυχές και ότι οι τιμωρίες στις οποίες ενδεχομένως υποβάλλονται, δεν είναι παρά πρόσκαιρες καθάρσεις.
Η πορεία της ψυχής δεν μπορεί να τηρηθεί με τρόπο ακριβή. Πρέπει να έχει μεγάλη διάρκεια και μια διαδοχή διαφόρων καταστάσεων.
Ο Μπρούνο πραγματεύεται αυτό το θέμα της μετανάστευσης των ψυχών στο «Η καβάλλα του αλόγου Πήγασου» και στο «Περί του ηρωικού ενθουσιασμού».
Στο Περί του ηρωικού ενθουσιασμού, 1, 4, ο Μπρούνο διαβεβαιώνει ότι η ψυχή παίρνει διάφορες υποστάσεις μέσα από διαδοχικά σώματα. Το πνεύμα υπόκειται στην μετανάστευση από σώμα σε σώμα. Μιλάει για «τις διάφορες ζωές που παίρνει η ψυχή σε διάφορα σώματα όπως το απαιτούν ρητά οι Πυθαγόρειοι, οι Σαδουκαίοι και άλλοι, και συγκαλυμμένα ο Πλάτων» (22).
Ο Μπρούνο δεν δέχεται την μετεμψύχωση: μια ανθρώπινη ψυχή πάντα ξαναενώνεται με ένα ανθρώπινο σώμα και όχι με σώμα ζώου, «επειδή δεν μπορεί η ανθρώπινη ψυχή να είναι ψυχή κτήνους, όπως δικαίως υποστήριζαν ο Πλωτίνος κα άλλοι Πλατωνικοί» (23).
Η μετανάστευση των ψυχών έχει την έννοια της προόδου και του δρόμου προς το θείο. Η κίνηση προς το Ένα συνίσταται στην τελειοποίηση της ψυχής, στην προοδευτική της φώτιση. Η σπουδαιότητα του δρόμου που έχουμε να διασχίσουμε εκφράζεται στην ανάγκη ενός επαναλαμβανόμενου περάσματος από τη Γη. Η πορεία της ψυχής καλύπτει επομένως αναγκαστικά διάφορες υπάρξεις.
Συνεχίζοντας την επιχειρηματολογία που είχαμε αφήσει για τον Φιτσίνο, το πεπρωμένο των αθώων ψυχών γίνεται τώρα κατανοητό, επειδή είναι ατελείωτο. Όπως και οι άλλες, έτσι και αυτές οι ψυχές πρέπει να επιστρέψουν στη γη για να βελτιωθούν οι ίδιες.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Η Αναγέννηση δεν πρόσφερε ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την διάδοση μιας θέσης όπως είναι αυτή της μετανάστευσης των ψυχών. Τόσο η Ορθόδοξη Εκκλησία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας όσο και η λατινική Εκκλησία της Δύσης τη θεωρούσαν αιρετική διδασκαλία. Πρέπει να θυμήσουμε ότι η πίστη στην μετανάστευση των ψυχών μετρούσε ανάμεσα στους υπεύθυνους της κατηγορίας του Μπρούνο στη διάρκεια της δίκης του.
Πιο συνετοί από τον Πλήθωνα και τον Μπρούνο, τα έργα των οποίων, τελικά, μπήκαν στο Index από τις αντίστοιχες εκκλησίες τους, οι φιλόσοφοι της Φλωρεντίας διατήρησαν τη στρατηγική της συγκάλυψης, τη οποία ο Stephane Toussaint ονομάζει «στρατηγική του ψέμματος», που συνίσταται στο να καλύπτει από τα μάτια του βέβηλου αυτό που η διδασκαλία τους είχε εξ αρχής.
Σε κάθε περίπτωση, υπήρχε εκ των πραγμάτων ένας εσωτερισμός, που πολλές φορές αποκαλύφθηκε σ΄ ένα κύκλο εσωτερικών διδασκαλιών (στο Μυστρά, το Καρρέτζι και γύρω από τον ίδιο τον Μπρούνο) που προστάτευε την ιδέα της μετανάστευσης των ψυχών από τις επιθέσεις των αντιπάλων της.
Παραπομπές:
12) Οι αναφορές των παραθέσεων του Φιτσίνο στην Πλατωνική Θεολογία των ψυχών προέρχονται από το Theologica Platonica in Opera, εκδ. Bale 1561 και παρατίθεται από τον André Chastel στο Marsile Ficin et l’ art, εκδ. Droz, Γενεύη, 1996
13) Ficin, Pléthon et les mages disciples de Zoroastre (Φιτσίνο, Πλήθων και οι μάγοι μαθητές του Ζωροάστρη) της Brigitte Tambrun-Krasker, στο , υπό την διεύθυνση του Marsile Ficin, les platonismes à la Renaissance, Collection Philologie et Mercure,υπό την διεύθυνση του Pierre Magnard, εκδ.Vrin, Παρίσι, 2001.
14) Ficin, Opera, Ep. I,I, σ. 616-617
15) Όπως το αποδεικνύει η Patricia Castelli στο άρθρο της Il lume del Sole, Marsilio Ficino, medico del alma, εκδ. Opus Libri, Φλωρεντία, 1984
16) Παρατίθεται από τον André Chastel στο Marsile Ficin et l’ art (Μαρσίλιο Φιτσίνο και τέχνη), εκδ. Droz, Γενεύη, 1996, σ. 69
17) Παρατίθεται από τον André Chastel στο Marsile Ficin et l’ art (Μαρσίλιο Φιτσίνο και τέχνη), εκδ. Droz, Γενεύη, 1996, σ. 82
18) Hermès Trismegiste (Ερμής Τρισμέγιστος) του Louis Ménard, εκδ. Guy Tredaniel, 1983, σ. 190
19) Theologica platonica..., XVII, παρατίθεται από τον Thierry Gontier, Ένας Πλατωνισμός χωρίς κόσμο; Η σοφία του Μαρσίλιο Φιτσίνο, στο Marsile Ficin, les platonismes à la Renaissance, Collection Philologie et Mercure,υπό την διεύθυνση του Pierre Magnard, εκδ.Vrin, Παρίσι, 2001
20) Edgar Wind, Mystères paiens à la Renaissance (Παγανιστικά Μυστήρια στην Αναγέννηση), εκδ. Gallimard, 1992
21) Βλ. το άρθρο του Thierry Bernard, La Terre mère de Ficin à Bruno, στο Marsile Ficin, les platonismes à la Renaissance, Collection Philologie et Mercure,υπό την διεύθυνση του Pierre Magnard, εκδ.Vrin, Παρίσι, 2001
22) Τζιορντάνο Μπρούνο, Des Fureurs Heroiques, I, 4, (Περί του ηρωικού ενθουσιασμού), εκδ. Belles Lettres, Παρίσι, 1984
23) Ο.π.