Η ΑΝΟΙΞΗ
Ο πίνακας
Ο τίτλος «Άνοιξη», που δόθηκε από τον 16ο αιώνα, αντιστοιχεί σε μια ζωγραφική που φαίνεται να απεικονίζει και να γιορτάζει την άφιξη της άνοιξης. Στη μέση ενός πορτοκαλεώνα εμφανίζεται σ΄ ένα λιβάδι η Αφροδίτη, η θεά του έρωτα. Αυτός ο διάκοσμος συμβολίζει, χωρίς αμφιβολία, τον ιερό κήπο της θεάς που βρισκόταν, κατά τη μυθολογία, στο νησί της Κύπρου.
Ο πίνακας «διαβάζεται» από δεξιά προς τα αριστερά.
Στο πρώτο μέρος του πίνακα, δεξιά, ο Μποττιτσέλλι παραπέμπει σ΄ ένα διήγημα του Λατίνου ποιητή Οβίδιου: μέσα στον κήπο των Εσπερίδων, ο θεός του ανέμου Ζέφυρος, βλέποντας τη νύμφη Χλωρίδα, κατελήφθη από άγριο πάθος, την ακολούθησε και την έκανε με τη βία γυναίκα του. Αλλά αφού μετάνοιωσε για την ορμή του, την μετέτρεψε σε Φλώρα, βασίλισσα της αιώνιας άνοιξης και της πρόσφερε το βασίλειο των λουλουδιών. Η Φλώρα είναι λοιπόν η θεά της νιότης και της ανθοφορίας, προστάτιδα της γεωργίας και της θηλυκής γονιμότητας. Σπέρνει τα λουλούδια στη γη, δείχνοντας μ΄ αυτό τη γονιμοποιό της δύναμη.
Στο κέντρο, κυρίαρχη αυτού του άλσους, η Αφροδίτη στέκεται λίγο πίσω, σαν να θέλει ν’ αφήσει την ακολουθία της να περάσει μπροστά της. Πάνω από τη θεά, οι πορτοκαλιές σχηματίζουν ημικύκλιο, σαν φωτοστέφανο που περιβάλλει τη θεά. Και ο γιος της, ο Έρως, εκτοξεύει τα ερωτικά του βέλη με κλειστά τα μάτια.
Αριστερά, βλέπουμε τις τρεις Χάριτες, συνοδούς της Αφροδίτης, να χορεύουν κυκλικά γεμάτες χάρη.
Συνοδεύονται από τον Ερμή, τον αγγελιαφόρο των θεών, ο οποίος κλείνει τον πίνακα από τα αριστερά. Με το δεξί χέρι κρατάει το κηρύκειο για να απομακρύνει τα απειλητικά σύννεφα από τον κήπο της Αφροδίτης. Γυρίζει την πλάτη στη σύνθεση, σαν να θέλει να απομονωθεί. Ο Ερμής είναι εδώ ο προστάτης ενός κήπου, μέσα στον οποίο δεν υπάρχουν σύννεφα και στον οποίο βασιλεύει αιώνια γαλήνη.
Η γενναιότητα του Ερμή στο έργο του φύλακα του άλσους φαίνεται από την παρουσία του ξίφους στην αριστερή του πλευρά.
Ο κήπος είναι σύμβολο της αιώνιας γαλήνης και άνοιξης. Πρέπει να σημειωθεί ότι το δάσος και η ύλη είναι συνώνυμα στα λατινικά (sylva) και ότι δεν πρόκειται εδώ μόνο για τη γέννηση της Αφροδίτης, αλλά και για την ενσάρκωσή της στην ύλη. Ο κήπος της Αφροδίτης είναι επομένως ο κήπος του κόσμου.
Ο πίνακας αντικαθρεφτίζει ωστόσο έναν πιο εκλεπτυσμένο συμβολισμό από μία απλή ανοιξιάτικη αναπαράσταση του κήπου της αγάπης της Αφροδίτης. Συμβολίζει το δρόμο της αγάπης προς το θείο: την είσοδο της ψυχής στον κήπο του κόσμου και το δρόμο τελειοποίησής της, από την οδό της συναισθηματικής αγάπης σ΄ αυτήν της αγνής αγάπης, που οδηγεί στην προσήλωση στις αιώνιες αλήθειες.
Ο συμβολισμός
Στη σύνθεση, ο πίνακας παρουσιάζει δύο μέρη που εναρμονίζονται γύρω από τον άξονα που αντιπροσωπεύεται από την Αφροδίτη. Αυτά τα δύο μέρη δείχνουν το διπλό πρόσωπο της Αφροδίτης, σύμβολο του δυϊσμού της ψυχής: η Πάνδημος Αφροδίτη έλκεται από τις γήινες απολαύσεις και η Ουράνια Αφροδίτη τείνει προς την ουράνια ευδαιμονία.
Αυτά τα δύο πρόσωπα της αγάπης, της ουράνιας αγάπης και της βέβηλης αγάπης, απεικονίζονται στα δύο τρίπτυχα του πίνακα, που παριστάνει τις μεταμορφώσεις της αγάπης που αναπτύσσονται στον κήπο της Αφροδίτης. Ο Φιτσίνο και οι Πλατωνικοί συνέλαβαν την αγάπη σαν κάτι διττό, καμωμένο από φυσική γήινη επιθυμία και από μια πνευματική έλξη που τείνει προς το Θεό. Περιέγραφαν την ιδανική ανθρώπινη διαδικασία σαν την σταθερή προσπάθεια για να περάσει κανείς από το αισθησιακό πάθος στην πνευματική επιθυμία της γνώσης και του φωτός, μέσα από την ένωση με το Θεό.
Ο Ζέφυρος, η Χλωρίς και η Φλώρα
Ο Θεός του ανέμου, ο Ζέφυρος μπαίνει μάλλον ορμητικά στον κήπο, σε σημείο που κάνει τα δένδρα να λυγίσουν. Φουσκώνει με δύναμη τα μάγουλά του για να κάνει να βγουν ζεστές πνοές. Κυνηγάει τη ντυμένη με διαφανή πέπλα νύμφη που τον κοιτάζει με τρόμο. Συμβολίζει το αχαλίνωτο πάθος. Ο Μποττιτσέλλι απεικονίζει τη μεταμόρφωση της νύμφης Χλωρίδας σε Φλώρα, σαν αλλαγή της φύσης: η απλοϊκή Χλωρίδα μετατρέπεται σε θριαμβευτική ομορφιά, σαν καρπός της ένωσης του πάθους και της αγνότητας.
Σ΄ ένα άλλο κλειδί, σύμφωνα με τον Ορφισμό, η ψυχή εισέρχεται στο σύμπαν, φερόμενη από τους ανέμους. Ο Ζέφυρος, ο σκοτεινός, παρουσιάζεται στον κήπο του κόσμου και κάνει να μπει σ΄ αυτόν η ψυχή/Χλωρίς, το ουράνιο άστρο, ενώ όλα μοιάζουν να τη συγκρατούν, όπως το πάθος καθυστερεί την πορεία προς τον ουράνιο κόσμο.
Η Φλώρα, η ψυχή-λουλούδι είναι η μορφή της γήινης ομορφιάς, που δεν είναι μόνο όμορφη η ίδια, αλλά με το να σκορπίζει τα ρόδα της, ομορφαίνει τον κόσμο. Η Φλώρα απεικονίζει τη δεύτερη Αφροδίτη, τη γήινη Αφροδίτη ή την Πάνδημο Αφροδίτη. Είναι η μητέρα της ζωής.
Η Αφροδίτη
Μακριά από το να είναι η ενσάρκωση της σαρκικής αγάπης, η Αφροδίτη, σαν άξονας του πίνακα, συμβολίζει το ουμανιστικό ιδεώδες της πνευματικής αγάπης, το οποίο, με την ανάβαση της ψυχής, επιτρέπει την ανύψωσή της προς την αγνή διάνοια. Όπως η Διοτίμα στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, δείχνει το δρόμο της ουράνιας ομορφιάς και της ουράνιας αγάπης.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η κοινωνία ανάμεσα στους θνητούς και τους θεούς καθιερώνεται με τη μεσολάβηση της Αγάπης. Αυτή η Αγάπη προσωποποιείται στην Αφροδίτη. Καθορίζει έτσι το παγκόσμιο σύστημα αλληλεξάρτησης που διέπει την κυκλοφορία των θεϊκών δώρων. Η Αφροδίτη βρίσκεται στο κέντρο μιας διαδικασίας που συνδέει τους θεούς με τους ανθρώπους και η οποία ρυθμίζεται σε τρεις χρόνους: την εκπόρευση, που είναι η δημιουργία, τη στροφή ή αρπαγή, που δημιουργεί μια ζωογόνο έκσταση από την οποία ξεπηδάει η Αγάπη και την επανένταξη ή τελειοποίηση, που επιτρέπει την επιστροφή στον ουρανό και την ένωση με τους θεούς.
Όπως έγραφε ο Πίκο ντελλα Μιράντολα στο Commento, «ανυψούμενος από τελειότητα σε τελειότητα, ο άνθρωπος φθάνει σ΄ αυτόν το βαθμό όπου η ψυχή του ενώνεται τελείως με το νου και όπου από άνθρωπος γίνεται άγγελος, φλεγόμενος ολόκληρος απ’ αυτήν την αγγελική αγάπη, σαν μια ύλη που δράττεται από τη φωτιά και μεταμορφώνεται σε φωτιά, εξαγνιζόμενη απ’ όλες τις ακαθαρσίες του γήινου σώματος, πετώντας μέχρι το νοητό ουρανό, όπου (η ψυχή) αναπαύεται στην αγκαλιά του πρωταρχικού πατέρα και εκεί βρίσκει την ευτυχία».
Όπως έλεγε ο Jorge Livraga, «ο Μποττιτσέλλι παρουσιάζει την Αφροδίτη που εξουσιάζει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Είναι ο κεντρικός άξονας. Είναι η πλατωνική Αγάπη που εξουσιάζει όλα τα εκδηλωμένα και συγκεκριμενοποιείται σύμφωνα με τις ανάγκες και το βαθμό συνείδησης του καθενός».
Η Αφροδίτη υψώνει το χέρι προς τις τρεις Χάριτες σε χειρονομία μετριοπάθειας. Θεά της ομόνοιας και της αρμονίας, η Αφροδίτη απεικονίζεται, στον αναγεννησιακό Νεοπλατωνισμό, σαν ευεργετική, ειρηνική και μετρημένη θεά. Μοιάζει έγκυος, σαν να είναι γεμάτη από την αρμονία του κόσμου.
Οι τρεις Χάριτες
Ο Πίκο ντελλα Μιράντολα έγραψε ότι: «η μονάδα της Αφροδίτης εκτυλίσσεται στην Τριάδα των Χαρίτων». Οι τρεις Χάριτες αντιπροσωπεύουν επομένως τους τρεις χρόνους και τα τρία πρόσωπα της αγάπης. Στο χριστιανικό κλειδί, οι τρεις Χάριτες αντιπροσωπεύουν τις θεολογικές αρετές: Πίστη, Ελπίδα και Ευσπλαχνία.
Στο νεοπλατωνικό κλειδί, αυτό το τρίπτυχο παρουσιάζει την Pulchritud-Amor (Castitas)-Voluptas, την Ομορφιά, την Αγάπη (αγνή), την Απόλαυση. Για τον Φιτσίνο «η αγάπη αρχίζει από την ομορφιά και τελειώνει στην απόλαυση». Στη διαδρομή που γεμίζει την ψυχή, η τέχνη είναι η πρώτη βαθμίδα με την απόλαυση της ομορφιάς, και η χαρά του στοχασμού είναι η τελευταία βαθμίδα έκστασης της ιερής αγάπης.
Η πρώτη Χάρις είναι η Ομορφιά
Στην τέχνη της Αναγέννησης, η θέση της Ομορφιάς είναι κεντρική, έχοντας ένα σχεδόν μυστικιστικό ρόλο. Οι καλλιτέχνες και οι ποιητές έχουν την προφητική ικανότητα να βλέπουν το Ωραίο και έτσι να εξαίρουν την αγάπη για τη γνώση. Μέσα από την εμπειρία της Ομορφιάς, αντανάκλασης του Θεού, είναι που καταφέρνει κανείς να υψωθεί στο όραμα του θείου. «Η ομορφιά του κόσμου είναι η λαμπρότητα του προσώπου του Θεού» έλεγε ο Φιτσίνο. Σύμφωνα με την πλατωνική διδασκαλία, ο φιλόσοφος πρέπει να εξάγει από την αισθητή ομορφιά αυτό που πρέπει να ενθαρρύνει το ζήλο για την ανώτερη αγάπη.
Για τον Φιτσίνο, το Καλό εγκαθίσταται στο κέντρο μιας σφαίρας, της οποίας η επιφάνεια είναι η Ομορφιά, σαν δύο όψεις της ίδιας πραγματικότητας, η εσωτερική τελειότητα και η εξωτερική τελειότητα. Ο Πίκο ντελλα Μιράντολα υποτάσσει την Ομορφιά στο Καλό, όπως η αισθητική υπόκειται στην ηθική. Η ομορφιά είναι επίσης, σύμφωνα με την πλατωνική διδασκαλία, που περιλαμβάνεται στο Φαίδρο, η μόνη αναπαράσταση που μπορεί να αφυπνίσει στην ψυχή μας την ανάμνηση της ουράνιας ομορφιάς, την οποία ατένισε πριν από την είσοδό της στον κόσμο. Γι΄ αυτό, για τους φιλοσόφους της Αναγέννησης, η Ομορφιά είναι πνευματική.
Η Χάρις του κέντρου είναι η Αγάπη
Την ταυτίζουν επίσης με την Αγνότητα. Είναι η αγνή αγάπη, που δεν κηλιδώνεται από την αισθησιακή επιθυμία, επειδή μόνο η αγνή αγάπη οδηγεί στην αληθινή απόλαυση της ομορφιάς. Ξεχωρίζει από τις άλλες με το να μη φοράει κανένα κόσμημα.
Μας γυρίζει την πλάτη, για να δείξει ότι η στροφή προς τα θεία πράγματα σημαίνει ότι αποστρέφεται αυτόν τον κόσμο για να ανοιχτεί σ΄ Όλο το Άλλο. Αυτή η μεσολαβητική λειτουργία της Αγάπης αντιστοιχεί στον ορισμό που δόθηκε από τον Πλάτωνα στο Συμπόσιο, δηλ. ότι «Αγάπη είναι η Επιθυμία που αφυπνίζεται από την Ομορφιά». Αν η Ομορφιά δεν είναι η πηγή, μόνο η Επιθυμία δεν θα είναι Αγάπη αλλά ένα ζωικό πάθος. Ενώ μόνο η Ομορφιά, χωρίς κανένα δεσμό με το πάθος, δεν θα είναι παρά μια αφηρημένη οντότητα που δεν θα προκαλεί Αγάπη. Μόνο η αναζωογονητική δύναμη της Αγάπης μπορεί να πετύχει να ενώσει τα αντίθετα, αν η Αγάπη ατενίζει Όλο το Άλλο.
Η τρίτη Χάρις είναι η Επιθυμία
Η επιθυμία δεν είναι η αισθησιακή ηδονή, αλλά αντίθετα αντιπροσωπεύει την ευτυχία, απώτερο σκοπό του φιλοσόφου, που πρέπει να την κατακτήσει απ΄ αυτήν την ενατένιση Όλου του Άλλου. Αυτή η ευτυχία (η ευδαιμονία των αρχαίων) είναι το υπέρτατο καλό.
Ο χαριτωμένος κύκλος, το μπλέξιμο των τριών χαρίτων που δημιουργεί έναν μελετημένο κόμπο, μια ισορροπημένη συμμετρία ανάμεσα στις τρεις αδελφές, είναι το σύμβολο της αρμονίας στη διαμάχη. Αντιπροσωπεύουν το μεγάλο μυστήριο της ομόνοιας που ξεπερνά το δυϊσμό με την παρουσία ενός «τρίτου». Η Ομορφιά είναι ο καρπός αυτής της ομόνοιας που γεννιέται από τον κυκλικό χορό αυτών των τριών νεαρών γυναικών.
Έρως
Ο Έρως είναι γιος της Ουράνιας Αφροδίτης. Στο De Amore, ο Φιτσίνο γράφει: «Όπως η ψυχή είναι η μητέρα της Αγάπης, η Αφροδίτη είναι ταυτόσημη με την ψυχή και η Αγάπη είναι η ενέργεια της ψυχής». Είναι πάνω στην Αγάπη/Αγνότητα που ο Έρως εκτοξεύει τα βέλη του.
Στον μυστικισμό της Αναγέννησης, ο Έρως είναι ένα όργανο που βοηθάει να διασχίσει κανείς τα νοητά επίπεδα που χωρίζουν το Θεό από τα πλάσματά του. Με το φλεγόμενο βέλος του, ο Έρως θα εμπνεύσει στην αγνή αγάπη την επιθυμία, θα αφυπνίσει την αποκοιμισμένη βούληση της ψυχής και θα την ωθήσει στην αναζήτησή της. Θα είναι ένας ηρωικός ενθουσιασμός που θα τελειώσει σε μια εκστατική συγχώνευση ανάμεσα στον κυνηγό και το αντικείμενο του κυνηγιού, σύμφωνα με μια εικόνα που χρησιμοποίησε ο Φιτσίνο και στη συνέχεια ο Τζορντάνο Μπρούνο.
«Ο Ορφέας λέει ότι η αγάπη δεν έχει μάτια, επειδή βρίσκεται πέρα από το νου» έλεγε ο Πίκο ντελλα Μιράντολα. Για τον Φιτσίνο, όπως και για τους Ουμανιστές της Αναγέννησης, για να γίνει γνωστή η θεϊκή φύση της αθάνατης ψυχής που βρίσκεται κρυμμένη στα βάθη του εαυτού, πρέπει να αναπτυχθεί ένα εσωτερικό βλέμμα, που συμβολίζεται από τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης, σαν μια φυσική τύφλωση. Είναι η αλλαγή του βλέμματος, που συνιστάται στο Corpus Hermeticum. Αυτή η εσωτερική όραση αντιπροσωπεύεται από τον Έρωτα που έχει τα μάτια δεμένα.
Ερμής
Ο Ερμής βρίσκεται στην άκρη του πίνακα και γνωστοποιεί τον τελικό σκοπό του ταξιδιού της αγάπης. Σείοντας το κηρύκειό του προς τον ουρανό, προτρέπει προς το εκστατικό όραμα, που επιτυγχάνεται από την ένωση με το πνεύμα.
Παραδοσιακά ο Ερμής είναι ο οδηγός και συνοδός των Χαρίτων. «Η διάνοια ακολουθεί την ευχαρίστηση, η οποία είναι το υπέρτατο αγαθό, το αυθεντικότερο και το διαρκέστερο», έλεγε ο Πίκο ντελλα Μιράντολα. Επειδή αυτά τα ανώτερα συναισθήματα, όπως η αυθεντική χαρά, είναι που επιτρέπουν την εκκόλαψη της σοφίας, δηλαδή η διάνοια που οδηγεί την ανθρώπινη προσωπικότητα.
Ο Φιτσίνο παρουσιάζει τον Ερμή σαν τον πολυμήχανο θεό της διάνοιας «που υπενθυμίζει τη γνώση των θεϊκών πραγμάτων με τη δύναμη του λόγου». Έτσι, με τη διαφωτιστική δύναμη της νοητικής συγκέντρωσης, ο Ερμής διώχνει τα σύννεφα της σκέψης: ο Ερμής διασχίζει τα νέφη με τη ράβδο του και σκορπίζει τα νοητικά προβλήματα που γεννιούνται από τα ευερέθιστα πάθη και τις «ανόητες απόψεις».
Ο Ερμής είναι επίσης ο μυσταγωγός, αυτός που επιτρέπει τη διείσδυση των μυστικών ή ερμητικών γνώσεων. Με τη ράβδο του, παίζει με τα σύννεφα και χαίρεται να τα αγγίζει, επειδή είναι τα ευεργετικά πέπλα μέσα από τα οποία το μεγαλείο της υπερβατικής αλήθειας μπορεί να φθάσει στο θεατή, χωρίς ωστόσο να τον αφανίσει. Το να αποκαλύπτει κανείς τα μυστήρια, σημαίνει να αφαιρεί τα πέπλα ενώ διατηρεί την αδιαφάνειά τους, έτσι ώστε η αλήθεια να μπορεί να εισχωρήσει και όχι να τυφλώσει.
Δείχνοντας το θεϊκό φως που κρύβεται από τα σύννεφα και γυρίζοντας την πλάτη στον κόσμο για να συγκεντρωθεί στο υπερπέραν, ο Ερμής ακολουθεί την πράξη των Χαρίτων που ξεκίνησε με το χορό τους. Είναι ο οδηγός του πνεύματος, που συμβολίζεται από τις αντεστραμμένες φλόγες που σχηματίζονται στην τήβεννό του.
Αλλά η σύνθεση είναι ένας πραγματικός κύκλος στον οποίο ο Ερμής και ο Ζέφυρος ξανασυναντώνται. Το να γυρίσει κανείς την πλάτη στον κόσμο με την αδιαφορία του Ερμή και το να ξαναβρεί τον κόσμο με τον αυθορμητισμό του Ζέφυρου είναι οι δύο συμπληρωματικές δυνάμεις της αγάπης, φύλακας των οποίων είναι η Αφροδίτη και αντιπρόσωπος ο Έρωτας.
Πνοή και πνεύμα είναι ένα και το αυτό. Η ανοιξιάτικη πνοή του Ζέφυρου (που στην άγρια όψη του μπορεί επίσης να ταυτιστεί με ένα σάτυρο ή τον Πάνα, ένα είδος γήινου Ερμή) και το πνεύμα του Ερμή αντιπροσωπεύουν δύο φάσεις μιας επαναλαμβανόμενης διαδικασίας. Αυτό που κατεβαίνει στη γη με τη μορφή της πνοής του πάθους, επιστρέφει στον ουρανό μέσα από το πνεύμα της προσήλωσης.
Με τον ίδιο τρόπο η σύνδεση Αφροδίτης (Ψυχής) και Ερμή (πνεύμα ή Νους) περιγράφονται από τον Πλωτίνο στις Εννεάδες, σαν η πιο τέλεια μορφή της Αφροδίτης.
Μπορεί επίσης κάποιος να παρατηρήσει ότι το τρίπτυχο των Χαρίτων είναι ακριβής αντανάκλαση, αντεστραμμένη, αυτού που σχηματίζεται από τον Ζέφυρο, τη Χλωρίδα και τη Φλώρα ή από το Πάθος – Αγνότητα και την Ομορφιά. Αν το πρώτο τρίπτυχο ακολουθεί μια καθοδική κίνηση ενσάρκωσης (εκπόρευση), που έχει σαν στόχο την Ομορφιά, το δεύτερο τρίπτυχο, που αποτελείται από τις τρεις Χάριτες απεικονίζει τη στροφή προς Όλο το Άλλο με τελικό σκοπό την Ομόνοια, ενώ ο Ερμής συμβολίζει την επανένταξη στον Ουρανό με σκοπό την Αλήθεια.
Έτσι ζωγραφίζονται τα τρία βασικά βήματα της μεταμόρφωσης της ψυχής του φιλοσόφου, του εραστή της σοφίας, ο οποίος, αφυπνιζόμενος από την Ομορφιά, πρέπει να πετύχει την ενότητα με τον εαυτό του για να φθάσει στην αναζήτηση της αλήθειας.